O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
62 
effektsizligi uni boshqa oqsil molekulasini hosil bo’lishi uchun namuna bula olmasligini 
ko’rsatadi. Demak, oqsil uz kopiyasini o’zi yarata olmaydi. 
Eksperimentatorlar tomonidan bundan ham qiziqroq tajribalar o’tkazildi. Juda 
nozik metodlarni qo’llab viruslarni ikki shtammi-A va V lardan oqsilli va nuklein kislota 
qismlarini ajratildi, ulardan esa turli kombinatsiyada, masalan, A shtammini nuklein 
kislotasi V ni oqsilli qobig’idan iborat va buning aksicha kombinatsiyalarda yangi gibrid 
viruslar hosil qilindi. 
Ana shu viruslar bilan hujayra zararlantirilsa, har bir shtammga xos bo’lgan 
kasalliklar bunda qanday sodir bo’lar ekan? Zararlangan hujayra buzilganda undan 
qanday yangi hosil bo’lgan viruslar chiqar ekan? degan savollar paydo bo’ladi.
Ma’lum bo’lishicha kasallanishni harakteri nukleinli qismga bog’lik ekan, ya’ni 
birinchi holda A shtammga xos bo’lar ekan, chunki nuklein kislotali qism ana shundan 
olingan edi. Хamma yangi hosil bo’lgan viruslar A shtamiga xos bo’ladi. 
Olimlar o’rtasida yana boshqa savol tug’ildi. Agar nuklein kislotasi nukleotidlarni 
joylanish tartibi oqsildagi aminokislotalarni tartibini belgilasa, u holda nuklein kislota 
molekulasining tarkibini o’zgarishi yangi hosil bo’ladigan oqsilni ham tarkibini 
o’zgarishiga olib keladimi? Buni ham tajribada isbot etildi. 
Тamakini mozaika kasalligini tarqatuvchi virusni oqsilini dastlabki strukturasi 
hozirgi vaqtda aniqlangan. Bu virusni nuklein kislotasi ajratib olindi. Olimlar unga nitrat 
kislota ta’sir etdirdilar va uning sitozin nukleotidini uratsilga aylantirdilar. Keyin 
tamakini zararlantirildi. Zararlangan hujayralarda bu viruslar ko’paydi, hosil bo’lgan 
viruslarni oqsilli qobig’i ximiyaviy analiz qilindi. Bunda aminokislotalarni ham 
joylanish tartibini o’zgargavnligini kuzatildi. 
Demak virusni nuklein kislotasi hujayraga kirib uz-o’zini hosil qilish yo’li bilan 
ko’payar ekan. Bunda kurilish materiali sifatida hujayrani nukleotidlaridan foydalanadi 
va usha virusga xos bo’lgan oqsili qobig’ni sintezida axborotni manbai nuklein kislotasi 
bo’lar ekan. 
Oqsil sintezi uchun ribosomalarga axborotning aniq nusxalari yuboriladi. DNK da 
sintezlanadigan va uning strukturasidan aniq nusxa ko’chiradigan RNK axborot 
yuborishga yordam beradi. RNK nukleotidlarining ketma-ket joylashish tartibi gen 
zanjirlaridan birida nukleotidlarining ketma-ket joylashish tartibini aniq takrorlaydi. 
Shunday qilib, shu gen strukturasidagi axborot guyo RNK ga ko’chirib beriladi. Bu 
protsess transkripsiya deb ataladi. (lotincha “transkripsio” –nusxa ko’chirish, ko’chirib 
olish demakdir) har bir gendan RNK ning istaganicha nusxasini ko’chirib olish mumkin. 
Oqsillar tarkibi xaqidagi axborotni yetkazib beradigan shu RNK ni informatsion RNK (i 
RNK) deb ataladi. 
Gendagi nukleotidlarning tarkibi va ketma-ket joylashish tartibi RNK ga qanday 
ko’chirilishini tushunish uchun DNK ning kush spiralli molekulasi tuzilishiga asos 
bo’lgan to’ldirish prinsipini eslaylik. Bir zanjirdagi nukleotidlar ikkinchi zarjirdagi 
karama-qarshi yotgan nukleotidlar harakterini belgilab berishini yuqorida aytgan edik. 
Agar bir zanjirda A nuleotid tursa, ikkinchi zanjirning usha joyida Т bo’ladi. G ning 
qarshisida esa hamisha S turadi. Boshqa kombinatsiyalar bo’lmaydi. Informatsion RNK 
sintezida ham bir nukleotid qarshisida informatsion RNK ning to’ldiruvchi nukleotidi 
turadi. Shunday qilib, G DNK qarshisida –S RNK, SRNK qarshisida – G RNK, A DNK 

---