O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
64 
RNK ga tegib turadigan joy yakinida oqsil “yigiladigan” punkt bor: polipetid zanjirni hosil 
qiladigan, ya’ni aminokislotalar o’rtasida peptid bog’larni hosil qiladigan ferment – sintetaza shu 
punktda joylashadi va ishlaydi.
Ribosomalarda oqsil molekulasi kuydagi mexanizmga muvofiq yigiladi. Polisoma 
tarkibiga kiradigan har bir ribosomaga tevarak-atrofdagi muxitdan aminokislotalarni “ortgan” t-
RNK molekulalari uzuliksiz okim bo’lib keladi. Bular kodli uchi bilan, shu payt ribosomada 
turgan i-RNK nuleotidlarni tripletiga tegadi. Т-RNK ning karma-qarshi (aminokislotalar 
joylashgan) uchi ayni vaqtda oqsil yigilayotgan punkt yakiniga kelib qoladi. Ammo t-RNK ning 
kod tripleti shu paytda ribosomada turgan i-RNK tripletiga komplementar (bir-birini 
to’ldiruvchisi bo’lganda) bo’lib chiqqandagina t-RNK olib kelgan aminokislota t-RNK dan 
ajraladi va oqsil molekulasining tarikbiga kiradi. Ribosoma shu vaqtda i-RNK buylab bir 
tripletga oldinga “qadam” tashlaydi, bo’shagan t-RNK esa ribosomadan sitoplazmaga chiqib 
ketadi. Bu t-RNK yangi aminokislota molekulasini ushlab oladi va uni ishlabturgan ribosomaga 
olib kirib oqsil sintezida yana ishtirok etaveradi. Ribosoma i-RNK buylab shu tarika sekin-asta, 
ketma-ket tripletlar osha harakatlanib boradi va polipeptid bogi zveno ketidan zveno olib o’sadi. 
hujayraning ajoyib organoidi bo’lgan ribosoma shunday ishlaydi, uni oqsil sintezining 
“molekulyar avtomati” deb atash mumkin. 
Yaqinda ximiklar laboratoriya sharoidida insulin oqsilini sintezladilar. Insulin 
molekulasida ikki zanjir (A va V) bo’lib ular disulfid bog’lar orqali o’zaro birikkan. A zanjirini 
sintez qilish uchun 89 bosqichni, V zanjirini sintez qilish uchun esa 138 bosqichni amlga 
oshirishga to’g’ri keldi. Shunday qilib, insulinni sintez qilish uchun 227 bosqichni amalga 
oshirish uchun 10 kishi 3 yil mobaynida ish olib bordi. Ayni shu vaqtda tirik hujayrada oqsil 
molekulasining sintezi sekundda sodir bo’ladi. Shunday tezlikninng sababi, akademik V.A. 
Engelgard ko’rsatganidek, hujayrada amalga oshadigan sintetik reksiyalar prinsipining xaddan 
tashqari mukammalligidir.