O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

Oqlanmagan va oqlangan sholi donining sifati 
 
Sholi 
uzunligi, mm 
eni, mm 
qalinligi, mm 
1000 dona donning 
og‘irligi, g 
Oqlanmagan 
sholi 
6,8 + 7,5 
3,2-3,5 
1,4-2,2 
25,0-43,0-45,0 
Oqlangan 
yorma 
5,25 – 5,5 
2,3- 3,0 
1,75-1,85 
- 
 
Arpa donining shakli tuxumsimonga o‘xshash, uchlangan, yuzasi 
esa burmali bo‘lib, mag‘izga mustahkam yopishgan. 
 
 
109-rasm. Arpa donining uzunasiga kesimi: 
1-gul qobig‘i; 2-meva qobig‘i; 3-urug‘ qobig‘i; 4-aleyron qatlami; 
5-endosperm; 6-murtak.
 

---

236 
Arpa  doni  gul  qobiqli  va  gul  qobiqsiz  bo‘ladi.  Arpa  doni  (gul 
qobiqsiz)  dondan  tashqari  sirtidan  gul  qobiq  bilan  qoplanib,  u  bilan 
mustahkam bitib ketib, donning ariqcha qismiga chuqur kirib borgan. 
Bu esa texnologik jarayonini qiyinlashtiradi. Arpa doni quyidagi 
asosiy qismlardan tashkil topgan: gul qobig‘i – kletchatka (10–12,0%), 
meva po‘sti (3,5–4,0%); urug‘ po‘sti (2,0–2,5%); mag‘iz (63–69%) va 
murtak (2.5–3,0%). 
Gul  qobiqsiz  arpa  doni  mag‘iz  bilan  birga  o‘smaydi,  shuning 
uchun u tez ajralib ketadi. Arpa donidan yorma ishlab chiqarish uchun 
uning  urug‘  qobig‘i  och  sariq  bo‘lgan  turlaridan  foydalaniladi.  Arpa 
donining endosperm miqdori 63–69%dan iborat, uning konsistensiyasi 
esa shishasimon, yarim shishasimon va unsimon bo‘ladi. Arpa donidan 
yuqori sifatli yorma olishda shishasimon donlardan, perlovka yormasini 
olishda esa yarim shishasimon yoki unsimon donlardan foydalaniladi. 
Arpa donidan yuqori sifatli yorma olish uchun uning texnologik 
xususiyatlari  tahlil  qilinadi:  gul  qobiqlari  kam  bo‘lgan,  ma’lum 
namlikdagi,  bir  xil  yiriklikdagi,  to‘la  pishgan,  mag‘zi  esa  ma’lum 
konsistensiyaga ega bo‘lgan donlar tanlab olinadi. 
Yuqori  sifatli  arpa  donidan  yorma  mahsulotlari  va  pivo  sanoatida 
solod, sifati past arpa donidan esa omixta-yem ishlab chiqariladi. 
Suli doni. Bu suvni yaxshi ko‘radigan, ko‘p issiqlik talab qiladigan 
o‘simlik. Deyarli hamma yerda yetishtiriladi, bahorgi tezpishar ekin. Suli 
doni tuxumsimon bo‘lib, uning uchlari uchli, mag‘izi qayishqoqdir. 
Gul qobig‘i mag‘izni mahkam qamrab olgan bo‘lib, u bilan birga 
o‘smagan.  Bu  esa  ishlov  berish  jarayonida  gul  qobiqni  ajratish 
jarayonini yengillashtiradi. 
Donlar shakli va gul qobiqlarining rangiga qarab tip va podtiplarga 
bo‘linadi. 
Yorma mahsulotlari ishlab chiqarishda I tipli (to‘la pishgan, yirik, 
silindr  yoki  nok  shakldagi  serhosil  o‘rtacha  hosildor  botanik  tipdagi) 
donlardan foydalaniladi. 
Suli  doni  usti  parda  bilan  qoplangan,  uzunchoq,  ichki  tomonida 
borozdka (chuqur) bo‘lib, usti butunlay tuk bilan qoplangan. 
Yormabop sulining tuzilishi: 
–  mag‘zining  endospermi  55,5–65%ni  tashkil  qilib,  u  oq  rangli 
g‘ovak unsimon konsistensiyadan iborat; 

---

237 
–  meva  qobig‘ining  aleyron  qatlami  va  urug‘  qobiqlari  9%ni  gul 
qobig‘i (qovuz) 30–35%; murtak 4,0%ni mag‘zining ustki qatlamidagi 
tuklar 1, 0–1,2%ni tashkil qiladi.