O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

ekanlar. Majlis qiladilar, va`z aytadilar deyishdi. Hammamiz bordik. Majlis ham 

qilmadilar,  va`z  ham  aytmadilar;  kolxozni  yaxshi  qilish  to‘g‘risida  yo‘l-yo‘riq 

ko‘rsatib  bir  soatcha  gapirdilar-u,  keyin  boshqalardan  gap  so‘radilar.  Hamma 

gapirdi. (A.Qahhor). 

Bir  tarkibli  gaplarning  shaxsi  aniq  tipining  yana  bir  xususiyati  uning 

tarkibida  undalmalarning  ishtirok etishidir.  Undalmalar  ham  gapning  bir  tarkibli 

holatga kelishiga sabab bo‘luvchi omillardan biri hisoblanadi: 

Odamlar, odamlar! Uni olqishlang, 

Qarang, u naqadar epchil va o‘ktam (A.Oripov) 

RASHID. Amma! SHu esi pastni uydan haydab yuboring! (U.Azim). 

Demak,  undalmaning  ishtiroki  olmoshlarning  qo‘llanilmasligiga  sharoit 

yaratadi.  Ammo  bu  degani  undalma  qo‘llanilgan  gapda  kishilik  olmoshlari 

ishlatilmaydi, degan gap emas. Ularning har ikkalasi bir gap tarkibida kelaverishi 

mumkin. Bundan matn zarar ko‘rmaydi, ta`kid kuchaytiriladi, xolos. 

---

42 

 

SHaxsi  aniq  gaplarda  qo‘llanmagan ega  aksariyat  hollarda  olmosh ekanligi 

anglashilib  turadi.  Boshqacha  aytganda,  ikki  tarkibli  gaplarning egasi  olmoshlar 

bo‘ladi.  Agar  ular  qo‘llanmasa,  bir  tarkibli  gaplarga  aylanadi.  SHuning  uchun 

bo‘lsa kerak, ayrim ilmiy adabiyotlarda olmoshlarga alohida urg‘u berilib, ular gap 

tarkibidagi fakul’tativ egalar deb atalgan.

37

 

Bu  tipdagi  gaplarda  olmoshlarning  qo‘llanishi  masalasida  gap  ketganda 

kishilik olmoshlari nazarda tutiladi. 

SHaxsi  aniq  gaplarda  kishilik  olmoshlari  ataylab  qo‘llanilmaydi.  SHunga 

qaramasdan,  gapning  mazmunini  to‘liq  anglab  etish  mumkin  bo‘ladi.  Bu 

olmoshlarning  nutq  tarkibiga  kiritilishi  ifoda  ottenkasini  o‘zgartirib  yuborishi 

mumkinligini  yuqorida  qayd  qilib  o‘tdik.  A.M.Peshkovskiy esa  shaxs 

olmoshlarining  bu  tip  gaplarda  qo‘llanmasligi  nutqqa  alohida  tantana,  lirik 

ko‘tarinkilik tusini berishini aytgan. 

Nutqda  odatda  buyruq  gaplar  olmoshsiz  qo‘llanadi.  Masalan,  Keling! 

Keting!  Boring!  Turing!  O‘tiring!  kabi  so‘z-gaplarning egasi,  ya`ni  harakat 

sub`ekti  Siz.  Ammo  uni  qo‘llab  bo‘lmaydi.  Gapning  ma`nosi  o‘zgarib  ketadi.  Bir 

to‘da  odamlar  orasidan  faqat  bir  kishiga  murojaat  qilinayotganlik  ma`nosi 

anglashiladi.  Agar  ushbu  olmosh  qo‘llanilsa,  birinchi  gapda  go‘yo  so‘zlovchi 

tinglovchi bilan suhbatlashayotganday bo‘ladi, buyruq kuchizlanadi, boshqa emas, 

tinglovchi  shaxs  kirishi  ta`kidlanadi,  keyingi  gaplar  tarkibiga  olmoshini  kiritish 

bilan boshqa emas, u yoki ular kirishi kerakligi ta`kidlanadi va bu erda ham buyruq 

kuchsizlanadi. 

Buning ustiga, olmosh qo‘llanmaganda, asosiy diqqat harakatga — kesimga 

beriladi:  Ketaman!  Ta`kid  ham,  mantiqiy  urg‘u  ha  shu  so‘zning  o‘zida.  Men 

ketaman!  endi  boshqa emas,  birinchi  shaxsning  borishi  ta`kidlanyapti,  ajratib 

aytilayapti,  kesimdagi  mantiqiy  urg‘u  shaxs  olmoshiga  o‘tayapti.  Demak, 

olmoshlarning  bu  tarzda  gap  tarkibida  qo‘llanish-qo‘llanmasligi  sezilarli  darajada 

ifoda mantig‘iga ta`sir ko‘rsatadi. 

                                           

37

 

Бу ҳақда қаранг: Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар, -Б.107. 

---

43 

 

I.Rasulov  bu  tip  gaplarda  shaxs  olmoshlari  bilan  ifodalangan eganing 

qo‘llanmasligi  stilistik  omillar  bilangina emasligini,  o‘zbek  tilining  grammatik 

qurilishi bilan ham bog‘liqligini, o‘zbek tili uchun gapning mana shu holati shu tip 

gaplar uchun sintaktik me`yor bo‘lib hisoblanishini, shuning uchun bu tip gaplarda 

shaxs olmoshlari tushirilgan deb qarash to‘g‘ri bo‘lmasligini aytadi. 

Ammo  gap  tarkibida  olmoshlar  qo‘llanilmasligini  hamma  vaqt  ham 

me`yoriy  holat  sifatida  qabul  qilish  to‘g‘ri emas.  Masalan,  YO  siz  keling,  yo  men 

boray.  SHu  erda  yo  sen  turasan,  yo  men  turaman  tarzidagi  gaplarda  olmoshlarni 

qo‘llamaslik maqsadga muvofiq emas: YO keling, yo boray. SHu erda yo turasan, 

yo turaman kabi. 

Aksincha, qo‘llanilishi ifoda mantig‘ining buzilishiga olib keladigan holatlar 

bor.  Bu,  ayniqsa,  maqollarda  ko‘zga  tashlanadi:  Bildim  dedim  tutildim,  bilmadim 

dedim  qutuldim.  YOki:  Aytdim,  dedimmi,  aytdim,  nima  qilasan  boshimni  qotirib. 

Ana, ko‘rdingmi, bu gapni qaerga olib borayapti? O‘lding – o‘chding. Mana, etib 

ham keldik singari.  

Kuzatishlar  shuni  ko‘rsatadiki,  shaxsi  aniq  gaplar  ko‘pincha  badiiy 

adabiyotda, dramatik asarlarda, ayniqsa, nutqning dialog shaklida faol qo‘llaniladi.  

RASHID. Amma, miltiqni ko‘tarib nima qiladi?! Otadi-da! 

GULISTON. Otdingmi? 

RASHID. Otdim! Gumbirlatib otdim! 

GULISTON. Voy, esi past!  

YAna: 

GULISTON.  Bu  ishga  aralashma!  Otangning  uyiga  borib  xo‘jayinlik  qil! 

Bu esi past hammangdan aqlli... 

Eganing qo‘llanmasligi, ya`ni bir tarkibli gaplarning egasiz turi poetik nutq 

uchun  xos  xususiyat.  Usmon  Azimning  «Lo‘li  qiz  qo‘shig‘i»  she`rida  faqat  bir 

marta  ikki  tarkibli  gap  qo‘llangan  va  u  men  olmoshi  yordamida  asarning  boshida 

uchraydi. Qolgan barcha o‘rinlarda bajarilgan ish harakat ana shu olmosh atrofida 

birlashgan va badiiy tasvir bir tarkibli gaplar vositasida amalga oshirilgan: 

Men yo‘llarda tug‘ilganman, Ayrilmasman yo‘llardan.  

---

44 

 

Umrim o‘tar yo‘llar bilan, Kezib-kezib o‘larman.  

Bugun bo‘lsa yuragimga Hamdam begona tuyg‘u.  

Bu tuyg‘ular o‘tkinchidir, Faqat shu yo‘llar mangu.  

O‘tar edim bir qishloqdan, Aqlim oldi bir o‘g‘lon.  

Qololsaydim shu qishloqda, YAshar edim bearmon.  

Ul yigitga yor bo‘lishni, Orzu qilaman, orzu.  

Ammo orzu o‘tkinchidir Faqat shu yo‘llar mangu.  

Lovullaydi jajji gulxan, Unga boqib o‘ylayman.  

Qo‘lga olib childirmani, G‘amlarimni kuylayman.  

Muhabbatim dovul misol, Qalbimga solar g‘ulu.  

Ammo sevgi o‘tkinchidir, Faqat shu yo‘llar mangu,  

Ketmas bo‘lsa muhabbatim, Qalbimda qolsa turib,  

Uni sira ayamasman, O‘ldiradurman bo‘g‘ib — 

Har narsani engadurman, Muhabbat oddiy g‘am-ku!  

U o‘tkinchi... o‘tib ketar...  Faqat shu yo‘llar mangu.  

Bunday  gaplar,  -  deydi  I.Rasulov.  -  nutqqa ekspressiv-emotsional  ottenka 

beradi,  nutqni  silliqlashtiradi,  uni  yana  ham  ta`sirchan  —  ifodali  qiladi,  fikrning 

yo‘nalish markazini kesimga ko‘chiradi.

38

 

SHaxsi  aniq  gaplarning  stilistik  xususiyatga ega ekanligi  o‘z  davrida 

M.V.Lomonosov  ham  payqagan  va  bu  tipdagi  gaplarda  kishilik  olmoshlarini 

qo‘llamay  o‘tib  ketish  nutqning  bezagi  va  muhimligi  uchun xizmat  qilishini  qayd 

etgan. 

Ifodalanmagan egani  bildiruvchi  fe`lning  2-  va  3-  shaxs  ko‘rsatkichlaridan 

keyin  ko‘plikning  grammatik  ko‘rsatkichi  -lar  ning  qo‘shilishi  bir  tarkibli  gaplar 

shakllanishi va ma`nolariga ma`lum darajada ta`sir ko‘rsatadi. 

Masalan, 3-shaxsga -lar  qo‘shilganda  keldilar, bordilar  tarzida  shakllangan 

fe`l  garchi  ifodalanmagan  bo‘lsa-da,  o‘ziga  mos egani  talab  qiladi.  Agar  u 

shunchaki  ko‘plik  ma`nosida  bo‘lsa,  ega  ular  tarzida  ifodalandi.  Aniq  bir  shaxs 

                                           

38

 

Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар, -Б.135. 

---

45 

 

bo‘lsa,  kesimning  tarkibi  o‘zgarishi  mumkin:  Sobir  keldi,  Sobir  aka  keldi,  Sobir 

aka keldilar. 

Ega  gap  tarkibida  qo‘llanish-qo‘llanmasligidan  qat`iy  nazar,  uning 

ishtirokida  turli  xil  semantik-stilistik  ma`nolarning  yuzaga  kelishi  ham eganing 

strukturasiga ta`sir qiladi. Masalan, aksariyat hollarda kesim tarkibiga qo‘shilgan -

lar ko‘plikdan ko‘ra hurmat  ottekasini beradi: Sobir aka keldilar, dadam keldilar 

kabi. Ziyolilar qurultoyida meni so‘kdilar. SHu vaqtda turmush quradi, qachonki, 

u o‘rtoq... bu to‘g‘rida Qurbon otaning o‘zlari ma`lumot berib o‘tadilar. Tushimda 

rahmatlik  dadamni  ko‘rdim,  men  bilan  gaplashmadilar.  (A.Qahhor).  YAna 

quyidagi  ottenkalar  ifodalanishi  ko‘zga  tashlanadi:  Kesatiq,  piching  ma`nosi:  – 

O‘sha  vaqtda  bu  kishining  she`rlarini  devoriy  gazetada  ko‘rar edim.  U  she`rlar 

hozirgi  «tegirmonchi»  shoir...  Gazetadagi  taassurotini  o‘qidingmi?  Hiy...