O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

kesishibdi.  Kelinni  olib  kelishibdi.  Kartoshka  qazishayotganda  o‘n  qadamcha 

narida nemischa shivir-shivirni eshitib qolishibdi. Oy desa yuzi, kun desa ko‘zi bor 

kelin topishibdi. Suv ichishibdi, salqinlab, hordik chiqarishibdi... O‘ligini yashikka 

solib  obkelishibdi  (O‘.Hoshimov).  SHaxsi  noaniq  gaplar  kesimining  mana  shu 

tarzda shakllanishi badiiy matnlarga xos. Ammo ifodaning bu shaklini so‘zlashuv 

uslubidan  o‘tgan  deb  bo‘lmaydi.  CHunki  so‘zlashuv  uslubida  odatda  birgalik 

nisbati ko‘rsatkichisiz gapiriladi: Boyni otib tashlabdi. Eshonni yigirma besh yilga 

kesibdi.  Kelinni  olib  kelibdi  tarzida.  Voqelikni  o‘ta  aniqlikda  ifodalashdan  ko‘ra 

axborotni  tezroq  etkazish  istagi  ustunlik  qiladi  va  ifodaning  ixcham  shakli 

tanlanadi.  Badiiy  matndagi  ifodada  uning  qo‘llanishi  uch  jihatdan  foydali:  ifoda 

ham adabiy, ham rasmiy tarzda namoyon bo‘ladi, ham biz noaniq deb qarayotgan 

ish-harakatni bajaruvchilarning ikkidan ortiq ekanligiga ishora qiladi. 

Garchi berishibdi, tashlashibdi, kesishibdi, kelishibdi shaklidagi fe`llar bilan 

ifodalangan bir tarkibli gaplar badiiy matnda qo‘llanganda rasmiy ottenkasi bo‘lsa 

ham,  ularni  ilmiy  yoki  rasmiy  uslubda  uchratmaymiz.  CHunki  bu  uslublarga 

voqea-hodisani hikoya qilish vazifasi yuklanmagan. 

Bosh  bo‘lak  tarkibida edi,  ekan,  emish  to‘liqsiz  fe`llari  bo‘lgan  sintaktik 

shakllar kesim bo‘lgan holatlarga ham duch kelinadi: chiqargan edi, yuborishgan 

edi, mubolag‘a qilgan ekanlar, qo‘yishgan ekan, olishgan ekan. 

Bu kabi gaplar so‘zlashuv uslubi va badiiy-publitsistik uslublarda uchraydi: 

Beka  begim  Husayn  Boyqarodan  bir  o‘g‘il  ko‘rgan,  otini  Badiuzzamon  Mirzo 

qo‘yishgan edi  (P.Qodirov).  SHahzodaning  farmoni  oliylari  shu emish...  Bil`aks, 

kirib  tintuv  qilar emish!  Bunchalik  erga  urib,  xor  qilar ekan,  boshda  uni 

shogirdlikka olib ne qilardi? (O.YOqubov) 

---

57 

 

•  o‘tgan zamon davom fe`lining 3-shaxs shakli bilan: Bu arxarni uzoq yili 

kuzda  Hisor  tog‘lariga  ovga  chiqqanlarida  ustod  o‘zi  otib  olgan,  shuning  uchun 

ham  hamisha  bo‘lakcha  bir  faxr  bilan  tilga  olardilar  (O.YOqubov).  Dadamning 

ko‘nglida  shundoq  gap  bo‘lsa,  loaqal  ishora  qilar edilar?  Kapimjon.  Har 

kelganimda «senga unaqa qiz olib beraman, bunaqa qiz olib beraman» deyaverar 

edilar (A.Qahhor). 

Ifodaning  hikoya  qilish  usuliga  moslashgan  3-shaxsning  ushbu  shakllari 

badiiy uslub doirasida ham chegaralanganligi ma`lum bo‘ladi – she`riy matnlarda 

uchramaydi, nasriy va dramatik asarlar matnida qo‘llanadi: