O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1.21-rasm.
Uch fazali kuchlanishlar sistemasini olti (a) va 12 fazaliga (b) o‘zgartirish sxemalari va 
ularning vektor diagrammalari 
 
1.9. UCH CHULG‘AMLI TRANSFORMATORLAR 
 
Uch chulg‗amli transformatorda o‗zakka o‗rnatilgan o‗zaro elektr ravishda 
ulanmagan uchta chulg‗am bo‗ladi. Agar transformator pasaytiruvchi bo‗lsa, 
ulardan eng yuqori kuchlanishli chulg‗am birlamchi chulg‗am bo‗ladi, qolgan 
ikkitasi esa ikkilamchi chulg‗am hisoblanadi. 

---

42 
O‗rta kuchlanishli chulg‗am uchlari 
A
m
 
va 
X
m
orqali belgilanib, bularda «m» 
indeksi, «mittel» – (o‗rta) so‗zining 1-harfi. 
Uch chulg‗amli transformatorning ishlash prinsipi ikki chulg‗amli oddiy 
transformatorning ishlash prinsipidan farq qilmaydi. Birlamchi chulg‗amga 
o‗zgaruvchan tok berilganda magnit o‗tkazgichda o‗zgaruvchan magnit oqim 
hosil bo‗ladi. Magnit oqimning kuch chiziqlari ikkinchi va uchinchi chulg‗amlarni 
kesib o‗tib, ularda mos ravishda 
E
2 
va 
E
3
EYKlarni hosil qiladi. Ikkinchi va 
uchinchi chulg‗amlarga yuklama ulansa shu chulg‗amlardagi EYK lar ta‘sirida 
ulardan mos ravishda 
I
2
va 
I
3
toklar o‗tib, chulg‗amlarning chiqish uchlarida 
tegishlicha 
U
2
va 
U
3
kuchlanishlar yuzaga keladi (1.22-rasm). 
1.22-rasm
.Uch chulg‗amli pasaytiruvchi transformator o‗zagida chulg‗amlarning 
joylashtirilishi (a) va uning sxematik tarzda tasvirlanishi (b)
Uch chulg‗amli transformatorning ikkinchi va uchinchi chulg‗am lariga yuk 
lama ulanganda uning magnit zanjiri uchta chulg‗am mag nit yurituvchi 
kuchlarning geometrik yig‗indisidan iborat bo‗lib, transfor matorning magnit 
yurituvchi kuchlari muvozanat tenglamasi quyidagicha yoziladi: 
I
0
w
1
 ≈ I
1
w
1
+ I
2
w
2
+ I
3
w
3
. 
(1.8) 
Bu tenglamaning chap va o‗ng tomoniniw
1
ga bo‗lib, I
2
·w
2
/w
1
I'
2
va 
I
3
·w
3
/w
1
=I'
3
belgilashlar kiritgandan keyin uch chulg‗amli transformator toklarining 
muvozanat tenglamasini hosil qilamiz, ya‘ni 
I
0
 ≈ I
1
+ I'
2
+ I'
3
.
(1.9) 

---

43 
Umumiy maqsadli uch chulg‗amli kuch transformatorlari katta quvvatlar 
(6300’80000 kV·A)ga va yuqori kuchlanishlar (35’220 kV)ga mo‗ljallab 
tayyorlanadi. 1.24-rasmda shunday transformatorlardan namuna sifatida TДT–
16000/110 tipi ko‗rsatilgan. 
Uch chulg‗amli transformatorning afzalligi shundaki, ayrim hollarda elektr 
stansiyasida yoki transformator podstansiyasida kuchlanishi har xil bo‗lgan ikkita 
ikki chulg‗amli kuch transformatori o‗rniga bitta uch chulg‗amli transformator 
ishlatish mumkin (1.23-rasm). Bu holda transformator o‗rnatish uchun kam joy 
talab qilinadi, energiya isroflari nisbatan kamayadi va podstansiya tannarxi 
arzonlashadi. 
Bunday katta quvvatli transformatorlarda salt ishlash toki I
0
nominal tok I
1N
ning juda ham kam qismi (0,5–1,2 %) ni tashkil qilganligidan, uni e‘tiborga 
olmagan (I
0
≈0) holda, uch chulg‗amli transformator toklarining muvozanat 
tenglamasi quyidagicha yoziladi: 
I
1
≈– (I'
2
 + I'
3
).
(1.10) 
Uch chulg‗amli transformatorda barqaror elektromagnit jarayonlar ikki
chulg‗amli transformatornikiga o‗xshash holda quyidagi tenglamalar sistemasi 
orqali ifodalanadi: 
}
(1.11) 
bu yerda: 
Z
1
=r
1
+jx
1
, Z'
2
=r'
2
+jx'
2
, Z'
3
=r'
3
+ jx'
3
–
transformator chulg‗amlarining 
tegishlicha to‗la qarshiliklari; 
I'
2
=I
2
· w
2
/w
1
va I'
3
=I
3
· w
3
/w
1
– birlamchi chulg‗am o‗ramlar soniga 
keltirilgan ikkinchi va uchinchi chulg‗am toklari.
Uch chulg‗amli transformator uchun quyidagi tenglikni yozish Uch 
chulg‗amli transformator uchun quyidagi tenglikni yozish mumkin: 
– E
1
=– E'
2
=– E'
3
.
(1.12) 

---

44