O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

Qalqonsimon bez
Qalqonsimon bez
(133-rasm) bo'yin sohasida hiqildoqning qalqonsi­
mon tog'ayi bilan kekirdakning yuqorigi 3— 4 tog'ay halqalari oldida 
joylashgan. Bez taqasimon shaklda bo'lib, katta odamlarda 30—50 g ga 
teng. Ammo bezning og'irligi va shakli buqoq kasalligiga uchragan odam­
larda boshqacha bo'ladi, ya’ni kattalashib, 
og'irligi 1 — 1,5 kg ga yetadi. Qalqonsimon 
bezning o'ng va chap bo'lakchalari oraliq 
qismi bo'yin orqali o'zaro qo'shiladi. Bezni 
o'rab turgan pardadan o'sib kirgan o'simtalar 
bez ichkarisini bo'lakchalarga ajratadi. Bez 
bo'lakchalari pufakcha (follikula)lardan iborat 
bo'lib, uning tarkibida yodga boy oqsil mod­
dasi bor. Bez yuzasini qon tomir va nerv 
chigallari (adashgan nerv tolalari) qoplab turadi.
Funksiyasi.
Bez gormoni — tiroksin 
qonga shimilib, organizmning o'sishiga ta’­
sir qiladi, moddalar almashinuvini tezlashti- 
radi. Agar organizmning o'sishi davrida bez 
gormoni yetishmay qolsa, uning o'sishi va 
ruhiy rivojlanishi susayadi (kretinizm
kasalligi), aksincha, gormon ko'p ishlansa 
(giperfunksiya), organizm tiroksin bilan 
zaharlanadi (tireotoksikoz kasalligi).
Bunda odam ozg'in bo'lib, o'ta ta’sirchan, 
yuragi tez uruvchan bo'ladi. Ko'z soqqasi 
ko'z kosasidan chiqib joylashadi. Ba’zan ichiladigan suvda yod yetishmasa, 
qalqonsimon bez kattalashib, buqoq paydo bo'ladi. Bulardan tashqari, 
organizmga yetarli miqdorda yod kirmasa, tiroksin gormoni kam ishlanadi. 
Natijada miksedema (xom semiz) kasalligi kelib chiqadi. Kasallik bolalarda, 
keksalarda va ko'proq ayollarning klimaks davrida uchraydi. Miksedema 
kasalligida ruhiy zaiflik, lanjlik, uyquchanlik kuzatiladi. Simpatik nerv 
sistemasining faoliyati pasayadi. Jinsiy a’zolar funksiyasi buziladi. Mod­
dalar almashinuvi jarayoni susayadi. Bemoming yuzi shishganga o'xshab, 
gavda vazni sezilarli oshadi.
Qalqonsimon bez giperfunksiyasida Bazedov kasalligi rivojlanadi. Bunda 
markaziy nerv sistemasining qo'zg'aluvchanligi, moddalar almashinuvining 
zo'rayishi, yurak urishining tezlashuvi, ko'zlaming chaqchayib, gavda