O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi


-§. Oddiy uch qisimli shakl



Download 24,55 Mb.
Pdf ko'rish
bet137/217
Sana21.01.2022
Hajmi24,55 Mb.
#393960
1   ...   133   134   135   136   137   138   139   140   ...   217
Bog'liq
13818 1631871226

 

3-§. Oddiy uch qisimli shakl. 

Oddiy uch qismli shakl

 - 

birinchi qismi davriyadan iborat bo’lib, ikkinchi, 

ya'ni  o’rta  qismi  ham  davriya  yoki  o’rtalik-rivojlov  xarakteridagi  bir  qator 

tuzilmalardan  iborat  bo’ladi,  uchinchi  qismi  ko’p  hollarda  birinchi  qismning 

reprizasi bo’lib keladi. 

Uch  qismli  shaklning  sxemasi  eng  umumiy  tarzda  olganda  quyidagicha 

ko’rinishda  bo’ladi:  davriya  o’rtalik  repriza  o’rtalik  xarakteridagi  davriya  yoki 

tuzilma uch qismli shakl ikki qismli shaklga qaraganda ancha olg’a tomon qadam 

qo’yish  bo’lib,  bir  necha  qismdan  iborat  davriyadan  kattaroq  bo’lgan  shaklning 

paydo  bo’lishiga  olib  boradi,  Lekin,  ayni  mahalda,  uch  qismli  shakl  tarixan 

olganda  aftidan  ikki  qismli  shaklning  o’rta  qismi  bilan  reprizasini  o’stirish  va 

ajratib, ayrim holda olish natijasida paydo bo’lgandir. Ikki qismli shaklning o’rta 

qismi  va  reprizasi  bunda  birinchi  qismdan  kichik  bo’lmagan  o’lchovga  yetgan 

bo’ladi.  Bu  shaklning  ichki  tomondan  o’sishini  ko’rsatadigan  misoldir.  Bunday 

o’sishning  yakuni  asosiy  qismlar  sonining  ortishida  hamda  yangi  shaklning 

vujudga  kelishida  ifodalanadi.  Mavzu  jihatdan  oddiy  uch  qismli  shaklning 




240 

 

yaxlitligi  chekka  qismlarning  o’xshashligi  orqali  ta'minlanadi.  Buning  ustiga 



ko’pincha o’rta qism ana shu chekka qismlar materialiga asoslangan bo’ladi.  

Garmonik jihatdan shakl tonalligiga ko’ra yopiq ichki qismlarda esa odatda 

tobe tonalliklarda modulyasiyani o’z ichiga olgan bo’ladi.  

Uch  qismli  shaklning  birinchi  qismi  xuddi  ikki  qismli  shaklning  birinchi 

davriyasiga  o’xshagan  bo’lib,  bir  tonallik  yoki  ko’proq  bir-biriga  o’xshash  ikki 

jumladan  tashkil  topgan  modulyasiyalashtiruvchi  davriyadan  iborat  bo’ladi.  Ikki 

qismli va uch qismli shakl birinchi davriyalarning bir biridan farqini ko’rsatuvchi 

xarakterli  belgilari  hali  yetarli  darajada  tadqiq  etilmagan.  Lekin  tuzilmaning 

shunday uch qismli shakl uchun yaroqli ekanini ko’rsatadi.  

Garmonik jihatdan bu yerda-qandaydir sezilarli alohida bir xususiyat yo’q 

ba'zi  bir  hollarni  istisno  qilganda  birinchi  davriyani  yakunlash  uchun  tobe 

tonallikni  tanlashda  katta  imkoniyat  mavjud  deb  hisoblash  mumkin.  Chunki 

oldinda  keladigan  ikki  qism  asosiy  tonikaga  qaytish  uchun  yetarli  vaqt  beradi. 

Bundan tashqari, shuni ta'kidlab o’tish kerakki, taxminan XIX asrning o’rtalaridan 

boshlab, ko’pincha birinchi qismning yoyiq holda kelib, uning yarim kadensiyada 

tugallanishi tez-tez uchrab turadigan hodisaga aylangan.  

Struktura  jixatdan  uch  qismli  shaklning  birinchi  qismida  ikki  qismli 

shaklga qaraganda ko’prok erkinlikka yo’l quyiladi. Bunda uchta jumladan iborat 

davriyalar xam shuningdek ikki qismli shakllar uchun tipik bo’lmagan odatdagidan 

sal  boshqacharoq  tuzilgan  (besh  taktli,  yetti  taktli  va  boshqa  shunga  o’xshagan) 

jumlalar ham uchraydi.  

Oddiy uch qismli shaklning ikkinchi qismi uning o’rta qismi deb ataladi va 

mazkur shaklning chekka qismlariga qarama-qarshi turadi, chunki ma'lum darajada 

ular  bilan  birga  kontrastlik  hosil  qiladi.  Xuddi  shy  narsa  ikki  qismli  shaklning 

o’rtasida  ham  kuzatilgan  edi.  Bir  mavzudagi  uch  qismli  shakl  ayniqsa  ko’proq 

tarqalgandir.  Uning  o’rtasi  mavzu  jihatdan  kontrastlik  kiritmaydi.  Bunda  o’rtalik 

birinchi davriya  musiqasini to’la takrorlab, uni asosiy tonallikdan tobe tonallikka 

o’tkazgan shakllardagina ko’proq elementar shakllar hisoblanadi.  




241 

 

Bir  mavzuli  shakl  o’rta  qismining  garmonik  tuzilishi  o’rta  va  chekka 



qismlar  orasida  kontrastlikni  vujudga  keltirishda  juda  katta  rol’  o’ynaydi.  Xuddi 

ikki  qismli  shaklda  bo’lgani  kabi  bu  yerda  asosiy  tonallikda  noturg’un 

tovushlarning  kelishi  yoki  ayniqsa,  unga  tobe  tonalliklarning  kiritilishi 

kontrastning asosi hisoblanadi.  

Repriza,  ya'ni  uchinchi  qismi  birinchi  davriya  musiqasining  aniq  yoki  bir 

oz o’zgartirilgan holdagi takroridan iborat bo’ladi. Reprizalik prinsipi ba'zi-ba'zida 

davriyalarda, ko’pincha ikki qismli shakllarda qo’llanganligi kuzatilgan edi. Lekin, 

hatto  so’nggi  qismdagi  repriza  ham  nisbatan  kam  darajada  mustaqil  bo’ladi. 

Musiqada  biroz  kontrastlikni  vujudga  keltirgan  o’rta  qismga  tushgan  repriza, 

asosiy  turda  bo’lsa  ham  u  bilan  birgalikda  bir  davriyani  tashkil  etadi.  Uch  qismli 

shaklda  esa  reprizalilik  uslubi  to’liq  holda  namoyon  bo’ladi.  Chunki  bundagi 

repriza mustaqil va yetarli darajada rivojlangan qismdir.  

Mavzu  xihatdan  repriza  ko’pincha  qayta  ishlanmagan  yoki  deyarli  ishlov 

berilmagan birinchi davriya materialidan tashkil topadi. Unga odatda yangi mavzu 

elementlari kiritilmaydi. Ba'zan reprizani kengaytirish vaqtida unga ayrim rivojlov 

elementlari, ko’prok; sekvensiya tartibidagi elementlar kiritiladi.  

Garmonik  jihatdan  avvalo  shuni  aytish  kerakki,  bunda  xuddi  boshqa 

shakllarda  bo’lgani  kabi,  mavzu  reprizasining  debochasi  tonal  repriza  bilan  tirik 

tarzda  hammadan  ko’prok,  muvofik  keladi.  Lekin,  mavzu  reprizalarini  tobe 

tonallikka  kiritish  hollari  ham  uchraydi  va  tonal  repriza  kechikib  qoladi,  chunki 

asosiy tonallik allaqachon reprizaning ichiga qaytgan bo’ladi. Bu xildagi reprizalar 

ba'zan  subdominantali  tonallikda  boshlanadi  hamda  birinchi  davriya  dominantada 

tugasa  u  G  D  S-T  tartibidagi  tonallikdagi  taqqoslashnnng  umumiy  uslubiga  mos 

keladi.  Davriya  o’rta  siqm  repriza  mavzu  va  tonal  reprizalariing  soxta  (qalbaki) 

reprizalardan  farhini  ularning  bir  biriga  muvofiq  kelmasligiga  qapab  olib  olish 

lozim.  Soxta  reprizaning  xarakterli  belgisi  shundan  iboratki,  bunda  dastlabki 

davriyaning  boshlang’ich  bo’lagi  tobe  tonallikda  kelib,  shundan  keyingina  xuddi 

shu  bo’lak  va  uning  bosh  tonallikdagi  davomi  tuliq  reprizada  keladi  (Misol: 

Shuman. Skersino, or. 26 №3: Grig. Scherzo jnipromty, op. 73 №2).  



242 

 

Reprizalar  kiritilishi,  ma'lumki  turli  shakllarga  hulosa  bo’ladigan  musiqiy 



shakl yasashning asosiy prinsiplaridan hisoblanadi. Bular boshqa musiqadan keyin 

u  yoki  bu  tuzilmaning  hatto  hech  qanday  o’zgarish  kiritmasdan  takrorrlanishi 

poyoniga  yetkazilgan  yuksalish  singari  alohida  taassurot  qoldiradi.  Bunday 

taassurot  xuddi  ana  mavzudagi  musiqani  birinchi  bor  tinglaganda  olingan 

taassurotdan  ancha  farq  qiladi.  Repriza  rivojlanishning  xuddi  ma'lum  zaruriy 

natijasi sifatida qabul kilinadi va shuning uchun ham uning qabul qilinishi hamisha 

ma'lum  darajada  dinamik  tarzda  kechadi.  Bir  mavzuli  shakllarda  uning  ayrim 

elementlariga  rivojlov  berilgandan  keyin  mavzuning  yaxlit  namoyon  bo’lishi 

ayniqsa muhumdir.  

Notama-nota  takrorlashni  ma'lum  mexanik  mavjud  bo’lganligi  tufayli 

ba'zan  statik  reprizalar  deb  ataladi.  Biroq  bu  termin  birmuncha  shartli  bo’lib. 

Yuq


ori

da  aytib  o’tilgan  reprizalarni  qabul  qilish  xususidagi  fikrlardan  ham 

tushunarlidir.  

Statik 


reprizaga 

xususiy-dinamik 

reprizalarni,  ya'ni  o’zgartirib 

takrorlashlarni  qarama-qarshi  quydagilar,  ya'ni,  bunda  dinamizatsiyalash  darajasi 

juda  hilma-hil  bo’lishi  mumkin  va  kiritadigan  o’zgarishlar  teranligiga  bog’lik 

bo’ladi.  Basharti  kuyni  bezakli  variyasiyalash  unchalik  o’zgarishlar  kiritmasa, 

bunday  hollarda  yangi  chekinishlar  yoki  ritmik  harakatni  tezlantirishi  taranglik 

darajasini ancha oshirish va shu bilan reprizaning dinamizatsiyalash darajasini ham 

oshirishi mumkin.  


Download 24,55 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   133   134   135   136   137   138   139   140   ...   217




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish