O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Taqrizchilar:     

 A.G’.Mallaboyev, 

ADU 

Musiqa 

ta’limi 

kafedrasi 

dotsenti, 

O’zbekistond  va  Qoraqalpog’istonda  xizmat  ko’rsatgan  artist,  Turon  Fanlar 

Akademiyasi akademigi, bastakor.

 

X.A.Xodjayev, 

Andijon  Pedagogika  kolleji  musiqa  kafedrasi  xor 

dirijorlik fani yetakchi o’qituvchisi «Mehnat shuhrati» ordeni sovrindori.

 

 

---

3 

 

Kirish. 

Vokal  va  zamonaviy  musiqa  fanini  san'atning  mushtarak  turi  sifatida 

o‘rganilishi  lozim.  Uning  barcha  unsurlari  o‘zaro  bog‘lanib,  bir  birini  boyitib, 

murakkab  tizimini  tashkil  qiladi.  Bir  yoki  bir  necha  xonanda  ovozi  bilan  cholg‘u 

asbobi jo‘ri yoki jo‘rsiz ijro etilishga mo‘ljallangan asarlar vokal musiqa sohasiga 

taalluqli  bo‘ladi.  Aksariyat  hollarda  vokal  va  zamonaviy  musiqa  asarlari  so‘z, 

marosim  yoki  sahna  harakati  bilan  bog‘liqdir.  Kuy  so‘z  bilan  bog‘langanda 

faqatgina  uning  ma'nosini  aks  ettiribgina  qolmay,  matn  ostida  yetgan  mazmunni 

ham  ifodalaydi.  “Matn  –  matn  osti  –  musiqa”  alohalari  juda  murakkab  va 

o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin, lekin u badiiy asar tarkibida hech qachon mutlaqo 

erkin  bo‘la  olmaydi.  Shuning  uchun  bir  matnga  har  xil  musiqiy  asarlar  yozilsa 

ham,  ularning  har  birida  musiqa  va  matn  o‘rtasidagi  turli  aloqalarni  topish 

mumkin. 

Vokal  va  zamonaviy  musiqada  so‘z  mazmuni,  uning  ifoda  vositalari, 

kuyning  ritmi,  melodikasi  va  sintaksisi  bilan  bog‘lanadi.  Ritm,  tembr,  melodika, 

artikulyasiya,  balandlik  birgalikda  musiqa  tilini  (nutqini)  barpo  etadilar.  Bular 

faqat so‘znigina emas, balki musiqning ham unsurlari hisoblanadi. Ritm sohasiga 

qisqa  va  cho‘zim  tovushlar  orasida  munosabatlari,  urg’ular,  jumlalar  bo‘linishi, 

pauzalar, temp va umuman sintaksis kiritiladi. Ushbu umumiyliklar so‘z va musiqa 

ohanglarini birligi va farqni o‘rganishga hamda tahlil qilishga imkon beradi.  

So‘zning ma'nosi va kuy izmi hamda barcha ifoda vositalari orasida uzviy 

bog‘lanishlar  mavjud,  umumiy  nuqtalari  bor.  Kuy  izmi  deganda  ohangning 

tovushlarini  balandlik  ta'rifini  nazarda  tutamiz.  Nutqning  kuy  chizig‘i  bilan 

musiqadagi  kuy  izmining  umumiy  ta'riflari  ko‘pdir.  Vokal  va  zamonaviy  musiqa 

asarini  tahlil  qilganda  birinchi  bo‘lib  musiqiy  obrazni  she'riy  yoki  nasriy  matnni 

xarakteri  va  obraziga  badiiy  mosligi  to‘g‘risida  savol  tug‘iladi.  Ushbu  moslik 

umumiylashgan  yoki  detallashtirilgan  xarakterga  ega  bo‘lishi  mumkin.  She'riy 

matnga  yondashish  vocal  va  zamonaviy  musiqa  kuyining  xarakterini,  musiqiy 

asarning  shaklini  aniqlaydi.  Musiqa  va  matn  munosabatlari  turli  hil  omillar  bilan 

aniqlanadi. U yoki bu janr, tarixiy davr, konkret kompozitorning uslubi va boshqa 

---

4 

 

omillar ular ichida. Ko‘pincha vokal va zamonaviy musiqa asarlari asosida poetik 

matnlar  yotadi,  shuning  uchun  she'riy  o‘lchovlar  va  ular  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 

she'rning  xarakteri  vokal  kuyni  tuzilishiga,  uning  ritmiga  va  suratiga  ta'sir 

ko‘rsatadi.  Lekin  she'rni  musiqiy  ritmga  ta'siri  chegarasiz  emasdir.  Musiqiy  boy 

imkoniyatlari  kompozitorga  she'r  ritmini  turli  xil  talqin  qilishga  keng  sharoitlar 

yaratadi. She'riy matnni musiqada ifodalanish tamoyillarini tasniflash asosida she'r 

vazmi (o‘lchovi) va nutqiy ritmini musiqiy ritm bilan bo‘lgan o‘zaro nisbati yotadi. 

Birinchi  tamoyil  –  metrik.  Uning  asosida  she'riy  turok  (stopa);  she'rni 

vazni, o‘lchovi turadi, o‘tqazib yuborilgan urg‘ular kuyda tiklanadi. Demak bir xil 

urg‘usiz bo‘lgan unli tovushlar urg‘uga ega bo‘ladi.  

Ikkinchi  deklamatsion  tamoyili  birinchisiga  qarama-qarshi.  Bunda  asos 

bo‘lib  she'rni  sintaksisi,  nutq  ritmi  olinadi.  So‘zga,  sintagmaga  alohida  ahamiyat 

beriladi,  shuning  uchun  deklamatsion  kuyning  ritmi  nosimmetrik  bo‘lib  rang-

barang ritmik sur'atlarga boy bo‘ladi. Bu bilan birga so‘zni, iboralari, sintagmalarni 

va  hattoki  so‘zlarni  bo‘ladigan,  nutqni  sekinlashtiradigan  sezuralar,  pauzalar 

ahamiyati kuchayadi. Bu uslub ayniqsa monolog janriga xosdir. 

She'rni ifodalash uchun tamoyili – kantilenali. Unda she'riy ritmi, umuman 

nutqiy  ritm  musiqiy  ritmga  “erib”  ketadi.  Deklamatsion  kuydan  kantilenani  farqi 

shkndaki  matnni  sintaksisi  musiqiy  sintaksisga  to‘g‘ri  kelmaydi.  Bir  xilda 

motivlarni  umuman  ajratib  bo‘lmaydi,  chunki  ko‘pincha  ular  ko‘shilib  keng 

iboralarni tashki qiladilar. Ayrim hollarda esa, musiqiy ibora o‘z ichiga bir so‘zni, 

koloratura joylarida esa bir bug‘inni oladi. 

To‘rtinchi tamoyil – raqssimon. Bu turdagi kuylarda har doim ham konkret 

uyin  janrini  aniqlab  bo‘lmasa  ham,  ularda  umuman  uyin  belgilari  (ritmik 

figuralarni takrorlanishi, metroritmni katta ahamiyati, motorliyligi, harakatchanligi 

...), yaqqol namoyon bo‘ladi. 

Ko‘p hollarda she'r va uyin ritmi bir biriga mos kelmasligi ham  mumkin. 

Urg‘ularni mos kelmasligi doimiy bo‘lmaydi (parodiya janrida boshqa), ko‘pincha 

faqat ayrim urg‘ular bir biriga muvaffiq bo‘lmaydi. 

---

5 

 

Beshinchi  –  ariozoli  tamoyil  deklamatsion  tamoyilni  eslatadi.  Bunda 

kompozitor  she'riy  metrga  emas,  sintaksisga  tayanadi.  Lekin  deklamatsiyada 

asosga so‘z olinsa, ariozoli tamoyilda musiqiy ibora bilan bo‘linmas birlik tashkil 

etuvchi matnni iborasi yoki sintagmasi olinadi. Musiqiy va nutqiy ibora bitta bosh 

urg‘u  va  bitta  qo‘shimcha  urg‘uga  egadir.  Ariozoli  kuyda  iborani  ritmi 

deklamatsion  kuyga  nisbatan  tekkisroq,  sur'ati  esa  tezroq  bo‘ladi,  uning  harakat 

asosini  nimchoraklar  tashkil  qiladi.  Ariozali  kuy  uchun  cho‘zimi  bir  hil  bo‘lgan 

iborali  takrorlanishi  xosdir.  Unda  ro‘ppara  kelgan  ritm  sillabik  cho‘zib  aytishda 

(unlilarni  cho‘zishda),  ibora  ichidagi  urg‘uni  bo‘rttirib  ko‘rsatishda  namoyon 

bo‘ladi. Ariozoli kuyni ko‘pgina romanslarda ko‘zatish mumkin. 

Yuqorida  qayd  etilgan  matnni  musiqada  ifodalashni  besh  tamoyilini  har 

bittasi “sof” xolda uchrashi mumkin, shu bilan birga ular bir asarda birlashishi va 

bog‘lanishi ham mumkin. Masalan, ariozo va deklamatsion tamoyillarni kantilena 

bilan  birlashishini  Dargomijskiy  “Mne  grustno”  romansida,  raqs  tamoyilini 

kantilena  bilan  bog‘lanishini,  Glinkani  “Ya  zdes  Inezilya”  romansida  ko‘zatish 

mumkin.  Shunday  qilib,  vokal  kuyni  tahlil  qilganda  vokalizatsiyaning  yetakchi 

tamoyilini  (yoki  tamoyillarni  almashuvini)  va  uning  rivojlov  jarayonida 

o‘zgarishini aniqlash lozimdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

6