O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

 
5.4. Merkantilizm va hozirgi zamon 
 
Evropada proteksionizmning tiklanishi (Angliyada proteksionizm, Fransiyada 
kontinental  qamal  (blokada)  va  boshqalar)  va  nemis  tarixiy  maktabi  (bu  haqda 
quyida  gap  boradi)  vujudga  kelishi  bilan  merkantilizm  g'oyalari  yana  tilga  olina 
boshlandi. 
Avval Rosher
 va 
Shmoller
, so'ngra ularning ingliz izdoshlari Kanningem 
va  Eshlilar  merkantilizm  g'oyalarini  to'la  rasional  va  ma'lum  istak-natijalariga 
erishuvda, masalan, milliy avtarkiya va davlat hokimiyatini kuchaytirishda yaroqli 
siyosat deb qaradilar.  
A.Smit  mashhur  asarining  bir  joyida  ohistagina  «
Mamlakat  xavsizligi 
farovonlikdan muhimroq»
  deb  yozish  bilan  shunday  nuqtai  nazarni  ilgari  surdiki, 
unga  ko'ra  merkantilistlar  jiddiy  qabul  qilinishi  kerak  edi.  Bu  munosabat 
merkantilizm  davridagi  bosh  masalalardan  biriga  oydinlik  kiritishga  imkon  berdi: 
davlat  qurilishining  maqsadi  ko'shni  davlatlar  iqtisodiy  kuch-qudratini  pasaytirish 
hisobiga  ham  erishiladi,  bunda  ushbu  davlat  qudratining  oshishi  ro'y  beradi. 
Lokkning  fikricha,  bu  shunday  ro'y  beradi:  «boylik»  oltin  va  kumushning  oddiy 
ko'pliginigina  anglatmaydi,  balki  boshqa  davlatlarnikidan  ortiqroq  bo'ladi. 
Haqiqatdan  ham,  ko'pchilik  merkantilistlar  shunday  nuqtai  nazarni  himoya 
qilganlarki,  unga  ko'ra  millatlarning  iqtisodiy  manfaatlari  antagonistik,  ya'ni 
qarama-qarshidir,  go'yoki  dunyoda  cheklangan  miqdordagi  resurslar  mavjud, 
ularni esa bir davlat ikkinchi davlat hisobiga olishi mumkin. Bu merkantilistlarning 
«
qo'shningni  talon-toroj  qil
»  degan  siyosatini  uyalmasdan  himoya  qilishini 
tushuntirib  beradi.  Undan  tashqari  bu  g'oyada  ichki  iste'molni  kamaytirish  milliy 
siyosatning maqsadi qilib ko'rsatiladi. 
 Merkantilizmni  qaytadan  qo'llash,  klassik  maktabni  (bu  haqda  quyida 
gapiriladi)  tan  olmaslik,  kapitalizm  yo'liga  keyinroq  o'tgan  davlatlarda  ro'y  berdi. 
Yangi  davlatlar  iqtisodiyotda  to'la  erkinlikka  qarshi  edi,  yoki  bu  erkinlik  faqat 
kuchli  Angliya  uchun  qulaylik  va  ustunlik  beradi  deb  bejiz  o'ylamaganlar.  Shu 
sababli  bu  erda  merkantilistlarning  davlatning  iqtisodiyotni  boshqarish, 
proteksionizm, mamlakatda pul mo'l-ko'lligini ta'minlash va boshqalar hukumatlar 
siyosatiga aylantirildi.  
XX  asrda  davlat  monopolistik  kapitalizmi  rivoji  bilan  davlatning 
iqtisodiyotdagi  roli  tobora  oshib  bordi.  Inqirozlar  tez-tez  takrorlanib  turdi. 
Ayniqsa, 1929-1933  yillardagi  iqtisodiy  inqiroz  butun  dunyoni  larzaga  soldi.  Shu 
davrda  J.M.Keyns  nomi  bilan  bog'liq  ta'limot  yuzaga  keldi.  U  «