O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Merkantilizm 
to'g'risidagi  mulohazalar»
  va  «
Bandlik,  foiz  va  pulning  umumiy  nazariyasi
» 
(1936y.)  nomli  asarlarida  merkantilizmning  ayrim  g'oyalarini  qo'llaydi,  unda 
«
amaliy  donolik»  kurtaklari  borligi  ta'kidlanadi.  Eksportning  importdan  ko'pligi, 
oltinlarning  oqib  kelishi  esa  pulga  taklifni  kuchaytirib,  foiz  stavkalarini 
pasaytiradi  va  shu  bilan  investisiya  va  bandlikni  rag'batlantiradi. Keyns  shularni 
«merkantilizm doktrinasidagi ilmiy haqiqat urug'lari
» deb ataydi.  

---

 
114 
Umuman,  J.M.Keyns  mavjud  sharoitlarda  klassik  maktab  aqidalari  ish 
bermasligini  ta'kidlaydi, hozirgi til  bilan  aytganda  bozor  munosabatlari  avtomatik 
ravishda barcha ziddiyatlarni hal eta olmaydi, shu sababli davlatning iqtisodiyotga 
faol  ishtirok  etishi  taklif  etiladi  (bular  haqida  to'la  ma'lumot  maxsus  boblarda 
beriladi).  
Keyns o'zini merkantilistlar bilan yaqinlashtiruvchi to'rt sohani berdi:  
1. Merkantilistlar mamlakatdagi pul massasini oshirishga intilib, ssuda foizini 
pasaytirish va investisiyalarni rag'batlantirishni o'ylaganlar;  
2.  Merkantilistlar  baholar  oshuvidan  qo'rqmaganlar  va  yuqori  baholar  savdo 
va ishlab chiqarishni kengaytirishni rag'batlantirgan. Keynsning fikricha, «mo''tadil 
inflyasiya» iqtisodiy faollikni qo'llab-quvvatlaydi;  
3.  Merkantilistlar  «pulning  etishmasligi  ishsizlikning  sababchisi  ekanligi» 
to'g'risidagi tushunchaning asoschilari bo'lganlar.  
Keynsning  fikricha,  bank  va  davlat  byudjeti  kamomadini  kredit 
ekspansiyasini  oshirish  yo'li  bilan  pul  miqdorini  oshirish  ishsizlikka  qarshi 
kurashishda muhim qurol bo'lishi mumkin. Ishsizlik bir qancha ob'ektiv sabablarga 
bog'liq edi, masalan agrar sohada u ko'pincha mavsumiy edi, ya'ni qishloq xo'jaligi 
ishlarining tugashiga yoki kam hosilli yillarga to'g'ri keladi. Hatto sanoatda ham bu 
holat  qayd  etiladi,  ya'ni  daryodagi  kishki  muzlar  yoki  bahorgi  toshkinlar  suv 
tegirmonlarini to'xtatib qo'yganidek; 
 4. Merkantilistlar o'z siyosatlarining milliy xarakteri va uning urushlar ochish 
yo'nalishini  ochiqdan-ochiq  namoyon  qiladilar.  Keyns  proteksionizm  mazkur 
mamlakatda  ishsizlik  muammosini hal  etishga  yordam  bera  oladi, deb  hisoblagan 
va iqtisodiy millatchilik tarafdori bo'lgan. 
 Bunga  yana  bir  masalani,  beshinchi  moddani  ham  qo'shmoq  kerak,  chunki 
davlat  bu  holatda  iqtisodiyotda  muhim  rol  o'ynaydi.  Buni  Keyns  o'z-o'zidan 
ravshan narsa deb tushungan bo'lsa ehtimol.  
Ma'lumki,  asrimizning  60-70  -  yillari  mustamlakachilik  tizimining  emirilishi 
va  ko'plab  yangi  mustaqil  davlatlarning  vujudga  kelish  davri  hisoblanadi.  Bu 
davrda  «nomerkantilizm»  g'oyalari  ilgari  surilmoqda.  sh,  rivojlanayotgan 
davlatlarning  ko'pchiligida  iqtisodiyotda  davlat  sektorining  kattaligi,  xalq 
xo'jaligida  reja  va  dasturlar  mavjudligi,  milliy  sanoatni  bojxona  tariflari  bilan 
himoya qilish va boshqa choralar «nomerkantilistik» hisoblanadi. Ikki tomonlama 
savdo  shartnomalari,  davlat  zayomlari  yo'li  bilan  industrializasiyani  moliyalash, 
baholarni tartibga solish va monopoliyalar daromadini cheklash ham shu ta'limotga 
to'g'ri keladi.  
90-yillarda  boshlangan,  ilgarigi  sosialistik  rivojlanish  yo'lidan  borayotgan 
davlatlarning  bozor  munosabatlariga  o'tish  davridagi  iqtisodiy  siyosati  ham  ko'p 
jihatdan  yuqorida  keltirilgan  holatlarga  juda  o'xshashdir.  Ayniqsa,  tadrijiy 
(evolyusion)  yo'lni  tanlagan  davlatlarda  bu  siyosat  ancha  kuchlidir  (bu  to'g'rida 
kerakli  ma'lumotlar  mazkur  boblarda  beriladi).  Shu  sababli  merkantilizm 
ta'limotini har tomonlama o'rganish ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi.