O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti pedagogika va psixologiya kafеdrasi

E.Eriksonning tadqiqot ishlarida tadqiqot metodlari
Etakchi nazariyachilardan bo‘lgan Erik Erikson (1902-1994) o‘z ayoli Joan Erikson bilan hamkorlikda ishlagan. Nizodan tashqari ishonch va ishonchsizlik holatini ta’riflab, Erikson, kichik bolalardagi biror narsaga umidning paydo bo‘lishi, natijada keyinchalik undagi biror narsaga ishonishga olib kelishning ilk ko‘rinishi deb hisoblagan.(1983) shuningdek, uning fikriga ko‘ra, hayotga e’tiqod bilan bog‘langan bolalar o‘zini ishonchli va hotirjam his qiladi va dunyoni o‘zi kutgandek deb biladi. U ishonchning tub mohiyatini ijtimoiy yoki tug‘ma sabablarga bog‘lamaydi, uning negizini g‘amxorlik tashkil qiladi deb o‘ylaydi. Uning nazariyasini asosini hayotdan qo‘rqadiganlardan ko‘ra, ta’sirchan, g‘amxorlikni sevuvchi va turli pozisiyadagi hayotga ishonuvcilar tashkil qiladi⁹.
E.Erikson klinik amaliyotdagi psixoanalitiklar uchun (an’anaviy bo‘lgan) odatiy bo‘lgan muammoli va aniq vaziyatlarning sermazmun tahlildan tashqari sog‘lom bolalarda longyutd tadqiqot o‘tkazgan. SHuningdek, u etnografik (krossmadaniy) metodni ham qo‘llagan: zamonaviy, texnika taraqqiy etgan amerika jamiyati sharoitidagi va amerikalik hindular qabilalaridagi bolalar tarbiyasining o‘ziga xosligini o‘rgangan. Bu unga turli madaniyatlarni shaxs shakllanishiga ta’sirini batafsil tahlil qilish imkoniyatini berdi. Ijtimoiy rollar qattiq qonun-qoidalarga bo‘ysundirilgan jamiyatda va juda keng doirada yuzaga chiqishga tayyor turgan imkoniyatlar kuzatilayotgan demokratik jamiyatda (kasbiy, siyosiy va idealogik va boshqalar) individ tomonidan identiklikka muvofiqlikka erishishdagi tafovutlar xususidagi masala qo‘yilgan edi. E.Eriksonning masalan, Martin Lyuter yoki Maxatma Gandi kabi buyuk shaxslarga bag‘ishlangan tadqiqoti mashhurlikka erishdi. E.Erikson bu vaziyatda, insonning asosiy hayot mavzulari bilan tarixiy hodisalar va sharoitlarni taqqoslashga harakat qilgan ya’ni psixo-tarixiy metodni qo‘llagan. E.Erikson insoniyat hayotining yaxlit jarayonini ko‘rsatib unda uchta muhim aspektlar (somatik,shaxsiy va ijtimoiy) o‘zoro bog‘langanligini va faqatgina tahlil va o‘rganishga qulaylik yaratish uchun ajratish mumkinligini ta’kidlagan. Insonda har doim organizm, jamiyat a’zosi va Ego (men,shaxs) bo‘lgan.
E.Erikson bolalik davriga katta ahamiyat qaratib aynan, insonga uzoq bolalik xosligini ta’kidlagan: “Bolalikni davom etish texnik va intellektual ma’nolarda insonni mohir, omilkorlik qiladi, lekin, shuningdek, u insonda bir umrga emosional etilmaganlik izini… bolalik davridan sodir bo‘ladigan aqlga sig‘maydigan qo‘rquvni qoldiradi ”. Biroq E. Eriksonning insonning qiyinchiliklarni engib o‘tish qobiliyati va shaxs rivojlanishi qaraganda bir muncha optimistroq. E.Erikson inson yangi darajada avvalgi noadekvat hal etilgan nizoni bartaraf qilish uchun o‘z-o‘zini rivojlantirishga qodir deb hisoblanadi. E.Erikson tomonidan yaratilgan “Ego” rivojlanish nazariyasi, individning butun hayot davrlarini (go‘daklikdan to etuklik va qarilikkacha) qamrab oladi uni ba’zan shaxs hayot yo’lining kontsepsiyasi deb atashlari bejizga emas.
E.Erikson nazariyasining asosiy tushunchalari
E.Eriksonning “Ego” rivojlanishi haqidagi fikr-mulohazalari asosan quyidagi kitoblarida bayon etilgan: “Bolalik va jamiyat” (1950) “Tenglik o‘spirinlik inqirozi” (1968) “Tenglik va umr davrlari” (1979) “Etuklik” (1979) “Keksalikdagi hayotiy qiziqishlar” (1986) va boshqalar. Sanab o‘tilgan kitoblardan ko‘rinib turibdiki, E.Erikson uchun asosiy tushuncha – identiklik (muvofiqlik) tushunchasidir. SHaxs identikligi (muvofiqligi) – xususiyatlar to‘plashi yoki individual tavsiflar bo‘lib (vaqt va makon bo‘ylab doimiy yoki izchil) o‘z-o‘ziga o‘xshashiga yordam beradi, bu shaxsning “eng o‘zagi yadrosi” hisoblanadi. Ego identiklik (muvofiqlik) bu o‘z shaxsini bir butunligini sub’ektiv hissi o‘z “Men”ining uzluksizligi va barqarorligidir. Guruhiy identiklik – ushbu ijtimoiy guruhga tegishlilik hissi Ego identiklik (muvofiqlik) hayot davomida va kelishilgan tarzda shakllantiriladi. Bugungi kunda ego-identiklik (muvofiqlik) ega bo‘lish, Men kontsepsiyasi, “Men” obrazini shakllantirish Z.Freyd talqinidagi jinsiy muammolarga qaraganda yoshlar uchun juda muhim.
E.Erikson identiklikni (muvofiqlikni) shakllantirishning muhim mexanizmlaridan biri – ritualizasiya ya’ni odat tusiga kirib qolgan tartib, qoidalar deb hisoblaydi, u xulq-atvor shakllarini takrorlaydi, odamlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa, xabarlar almashinuvini ta’minlaydi. Ritualizasiya- tug‘ma asosga ega bo‘lib hayot davomida asta-sekin murakkablashadi va boyib boradi. E.Erikson nazariyasining markazida har bir inson hayoti davomida 8 bosqichni bosib o‘tishi, ularni har birida unga nisbatan ijtimoiy talablar qo‘yilishi turadi. Individ oldida turgan muammolar uning ijtimoiy rivijlanishida inqiroz holatini yuzaga keltiradi. Inqiroz bu- rivojlanishning burilish holatidir bundan inson yo kuchli moslashgan bo‘lib, yo ojiz nizoni hal etolmay chiqishi mumkin. Inqirozni muvaffaqiyatli bartaraf etish og‘ir vaziyatlar o‘rtasida ma’lum bir murosani, ongning qarama-qarshi holatlarini,ijobiy komponent hisobiga muvozanatni o‘rnatish bilan bog‘liq. Ma’qbul natija “Ego”ga yangi ijobiy xususiyatni (tashabbuskorlik yoki mehnatsevarlik) qo‘shiladi. Hal etilmagan vazifa omadsiz bo‘lishi mumkin va bunda “Ego” tuzilishiga negativ (salbiy) tarkibiy qismi (ishonchsizlik va aybdorlik) qo‘shiladi. Hal etilmagan vazifa keyingi bosqichga o‘tkaziladi, bunga uni uddalash mumkin, lekin bu judaham qiyin va katta kuch sarflashini talab qiladi. Bunday tarzda odamlar qarama-qarshi xarakterdagi bosqichlar turli muvaffaqiyat va har xil tezlik bilan engib o‘’tadilar – Erikson kontsepsiyasining epegenetik tamoyili shundan iboratdir.
Jamiyat inson imkoniyatlarini kengaytirishni ma’qullaydi, uni bu rivojlanish taraqqiyotida qo‘llab-quvvatlashga harakat qiladi. E.Erikson har bir madaniyatda individ rivojlanishi va uning ijtimoiy muhiti o‘rtasida “hal etuvchi muvofiqlash” “hayot davrlarining tinim g‘ildiragi” mavjudligini e’tirof etgan. Kelishilgan rivojlanish qonuniga muvofiq jamiyat rivojlanayotgan shaxsga yordam beradi va uni ayniqsa, yordamga muhtoj bo‘lgan damlarda qo‘llab-quvvatlaydi (bola g‘amxo‘rlikka muhtoj bo‘lganida ota-ona qayg‘urib, g‘amxo‘rlik ko‘rsatishga harakat qiladilar). SHunday qilib E.Erikson nuqtai-nazariga ko‘ra, avlodlarning ehtiyoj va imkoniyatlari bir xil, bu uning o‘zaro bog‘liqlik kontsepsiyasida aks ettirilgan. E.Erikson bo‘yicha har bir inqirozni muvaffaqiyatli hal etish shartlarini o‘rganish zarur, chunki faqat bir butunlikka erishish natijasida sog‘lomlashgan shaxs shakllanadi. “Psixologik muvofiqlik (identiklik) barcha muvofiqliklarni asta-sekin birlashtirishdan rivojlanadi”. Individning biologik ehtiyojlari va jamiyat talablari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir rivojlanish mazmuni va yo’nalishini belgilaydi.

Bixeviorizmning asosiy g‘oyasi

20-asrda amerikalik psixologiya maktabining haqiqiy qiyofasi sifatida maydonga chiqdi. Uning asoschisi Djon Uotson (1878-1958) bu yo‘nalishning haqiqiy yo‘lboshchisi sifatida shakllanishiga sabab bo‘ldi. Bixevio tushunchasi (behavior) inglizchadan tarjima qilganda xulq-atvor degan ma’noni anglatadi. Bixeviorizm tushunchasi tarjima qilganda –xulq-atvor psixologiyasi ma’nosini anglatadi.

Xulq-atvorni tahlil qilish to‘liq ob’ektiv xarakterga ega bo‘lib, tashqi kuzatiladigan reaksiyalar bilan cheklanadi. Insonning fikri, ongini ko‘rib bo‘lmaydi, ularni o‘lchash mumkin emas, bundan ko‘rinadiki barchasini ob’ektiv qayd etish imkoniyatini bo‘lmaydi. Insonning ichki olamida kechayotganlarni o‘rganish mikoni yo‘q. Demak, shaxs “qora quti” sifatida ishtirkok etadi. Inson harakatining tashqi ifodalanishining ob’ektivligini stimullar va vaziyatlar shartlaydi. SHunday ekan psixologiyaning vazifasi stimullar bo‘yicha namoyon bo‘ladigan ma’lum reaksiyalar belgilaydi.
Bixevioristlar nuqtai nazaricha shaxs mazkur insonga xos xulqiy reaksiyalarning majmuidan iborat. Stimul-reaksiya (SR ) formulasi bixeviorizmda etakchi hisoblanadi. Torndayk effekti qonuni S va R o‘rtasidagi aloqalarni aniqlashtiradi, agar mustahkamlanish bo‘lganda. U ijobiy bo‘ladi, qachonki rag‘batlantirish, kutilgan natija olinganda, moddiy rag‘batlantirish yoki salbiy bo‘ladi, qachonki, og‘riq, jazolash, omadsizlik, tanqidiy ogohlantirish yuz berganda. Insoning xulq-atvori ko‘pincha ijobiy qo‘llab-quvvatlashni kutgandan, ba’zan salbiy kuchlar qochishga sabab bo‘ladi.
SHunday qidib, bixeviorizm yo‘nalishiga ko‘ra shaxs individga nisbatan ongli tartibga solingan instiktlar, sotsiallashgan emotsiyalar, yangi ko‘nikmalarni shakllanishiga ko‘maklashuvchi plastiklik, muhitga molashuviga ko‘maklashuvchi va ularning saqlashga xizma qiluvchi qobiliyatlarni o‘zlashtirishida namoyon bo‘ladi.

Bu shaxsning uyushgan va nisbatan barqaror ko‘nikmalar tizimidan iborat ekanligini anglatadi. Oxirgi barqaror xulq-atvor asosini ularning yangi hayotiy vaziyatlarga moslashuvi, o‘zgarishi yangi ko‘nikmalarni shakllanishiga olib keluvchilar tashkil etadi.

Bixevioristlar odamni u yoki bu harakatlar, reaksiyalar, xulq-atvorni programmalashgan, aniqlovchi, o‘rganuvchi mavjudoddir. O‘zgarishlar va mustahkamlash o‘zgarganda uni talab etiladigan xulq-atvorga programmalash mumkin.
Bixeviorizm mazmuniga psixolog Tolmen S-R reaksiyaga shubha bilan qarash orqali, unga o‘zgarish kiritishga erishdi. U ushbu sxemaga o‘zgarish kiritdi va uni S-I-R tarzda ifodalashga olib keldi. Bu erda I-individning irsiyatiga, fiziologik holatlari, oldingi tajribasiga bog‘liq bo‘lgan psixik jarayonlar.