|
B.Skinnerning operant bixeviorizmi
Berris Frederik Skinner 1904 yil pensilvaniya shtatidagi, Saskuexanneda tug‘ilgan. Uning oilaviy muhiti samimiy va erkin, intizom qattiq bo‘lgan, hamda munosib xizmat ko‘rsatganda rag‘batlantirilgan.Skinner butun yoshligi davrida roliklik samakatlarni, korusellarni, aravalarni konstruksiya qilish bilanko‘p shug‘llangan.Bu yoshlikdagi ixtirolar kelajakda uni harakatlarini kuzatish modifikatsiyasiga qiziqishidan darak berardi.Uni shuningdek, maktabda o‘qishga qiziqishi katta bo‘lgan, hamda unga bilim bergan o‘qtuvchilarini iliqlik bilan xotiralaydi.
Skinner 1926-yilda Gamilton kolledjida o‘qib, gumanitar fanlar, ya’ni ingliz adabiyoti bo‘yicha bakalavr darajasini olgan.Skinner o‘z xotiralarida talabalik hayotiga haqiqiy moslasha olmaganligini aytadi.Kolledjni bitirgach u ota-onasining uyiga qaytib kelgan va yozuvchilik bilanyozuvchilik bilan shug‘ullanishga harakat qilgan, lekin bu orzusi ro‘yobga chiqmagan.Skinner hotirasida maqsadsiz o‘qiganligini, kemalar modelini yasaganligini, rayalda rayal chalganligini, o‘zi ixtiro qilgan radiosini eshitganligini, mahalliy gazetalarda yumar maqolalar chop etganligini, ammo boshqa hech narsa yozmaganligini va psixiatrga ko‘rinishni o‘ylab ko‘rganligini aytgan.
Skinner yozuvchi bo‘lishdan voz kechib Garvord Universitetiga psixologiyani o‘rganish uchun o‘qishga kiradi.U bu sohada hammadan orqada ekanligini tushunib, o‘ziga qattiy o‘quv jadvali o‘rnatadi va bunga ikki yil davomida qat’iy amal qilib keladi.
1931-yilda doktor darajasiga loyiq topiladi.1931-1936-yillarda Skinner Garvardda ilmiy ish bilan shug‘ullanadi, u o‘zini ilmiy qarashlarini hayvonlarning asab sistemasini o‘rganishga qaratgan. 1936-45 yillarda u Minisot Universiteti o‘qtuvchisi bo‘lib ishladi.Bu davrda Skinner juda ko‘p ijodiy ishlar bilan shug‘ullangan va AQSH da etakchi bixiviorist sifatida tanilgan. 1945-47 yillarda u Indiana shtati universiteti psixologiya kafedrasi mudiri lavozimida ishlagan, 1947-74 yilga qadar Garvordda notiq bo‘lib ishlagan va nafaqaga chiqqan.Skinnerning ilmiy faoliyati juda ko‘p taqdirlangan.Jumladan ilmiy faoliyatlari uchun prezident medalini olgan.1971-yilda Amerika psixologlari assotsatsiyasining quydagi yozuvlari bitilgan “Xulq-atvorni o‘rganish revalyusiyasini amalga oshirishda psixologik tekshiruvchilar pioneri, nazariya lideri, texnalogiya ustasi” oltin medaliga sazovor bo‘lgan. Skinnerga 1990-yilda Amerika psixologlari assotsatsiyasi prezidenti Sinnerga tashakkur bildirgan.Skinner ko‘pgina kitoblar muallifi bo‘lgan. U “Organizmning harakati” (1938-yil), “Uoldin-2” (1948-yil), “Insonning Xulq-atvori va fan” (1953-yil), “Verbal Xulq-atvor” (1957-yil) va boshqa bir qator asarlarini yozgan.Uning yozgan asarlaridan “Uoldin-2” romano kolledj talabalari orasida keng tarqalgan.
Uning tarjimaiy holi “Tarjimai-hol psixologiyasi tarixi” asarining 5-tomida yoritilgan. Skinner 1990-yilda Leykemiya kasalligi orqali vafot etgan.
Skinnerning nazariyasiga yondashuvlari: Bixeviorizm uchun “xulq” asosiy tushunchaga aylanib, uning psixikasi bilan aloqasi cheklab o‘tilgan.Ko‘pgina persanolog nazariyotchilar ikki xil yo‘nalishda ishlaydilar:
1)Albatta, insonlarning barqaror bir-birlatidan farqini o‘rganish;2)SHaxslarni xulq-atvorini turli va murakkabligini gipotitik tushuntirish.Bu yo‘nalishlar ko‘pgina konsepsiyalarning asosini tashkil qilgan. Skinner fikrich mavhum (abstrakt) nazariya majburiy emas.Individni xulq-atvorini unga tashqi muhitni ta’sirini o‘rgatish yo‘li bilan aniqlash mumkin.
Skinner ta’kidlashicha psixologiya, ayniqsa o‘qitish etarli darajada rivojlanmagan shu sababli ulkan masshtabli nazariya mavjud bo‘lmagan.SHuningdek u, nazariy yo‘nalishda tekshiruvlar o‘tkazish lozim emasligini, chunki ular kuzatuv faktorlariga tushuncha berib, hodisalarni turli terminlar va o‘lchamlaeda ta’kidlab,ularni turli me’yorlarda o‘lchab bo‘lmaydi.
Skinner insonning xulq-atvor nazariyasini yaratib, psixologlarga soxta ishonch paydo qilib, amalda xulq-atvor va atrof-muhit bog‘liqligini ko‘rsata olmagan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
