O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

 
Metall va qotishmalarning xossalari 
Metall va qotishmalardan tayyorlangan detallarni ishlatilishiga qarab, 
turlicha talablar qo’yiladi. Misol (kesuvchi asbob, elektr simlari va boshqalar) 
Metallarni xossalarini quyidagi 4 gruppaga bo’lish mumkin: 
1.
Fizik xossalar. 
2.
Kimyoviy xossalar. 
3.
Mexaniq xossalar. 
4.
Texnologik xossalar. 
Fizik 
xossalariga: 
metallarni 
rangi, 
solishtirma 
og`irligi, 
elektr 
o’tkazuvchanligi, magnitli xususiyati, issiqlik o’tkazuvchanligi, issiqdan 
kengayishi, issiqlik sig`imi va boshqalar.
Kimyoviy xossalariga: metallni oksidlanishi, eruvchanligi, karroziyaga 
chidamliligi va boshqalar.
6
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, p57 

---

22 
Mexaniq xossalariga: metallni mustaxkamligi, qattiqligi, egiluvchanligi, 
silliqligi va boshqalar kiradi. 
Texnologik xossalariga: quyiluvchanligi, kesiluvchanligi payvandlanishligi, 
bolg`alanuvchanlik, toblanuvchanlik, oquvchanligi va boshqalar. 
Metallarni rangi shaffof bo’lmaydi, har bir metall o’ziga xos yaltiroqlikka va 
rangga ega. Mis-qizil, rux-kulrang, temir-kumushsimon va hakazo. 
Solishtirma og`irligi - moddani xajmi birligiga to’g`ri keladigan metallarni 
miqdori quyidagicha aniqlanadi 
3
cм
г
V
P


Hamma metallarni solishtirma og`irligi D. I. Mendeleev davriy sistemasida 
berilgan.
 
Erish temperaturasi
. 
Metallni batamom suyuq holga o’tadigan temperaturasi 
erish temperaturasi
deb ataladi. 
Issiqlik o’tkazuvchanlik.
 
Metallarni qizdirganda yoki sovutganda o’zidan 
issiqlikni qanchalik tezlik bilan o’tkazishiga 
aytiladi. 
Issiqlik o’tkazuvchanligini taqqoslash uchun shartli 
belgilardan 
foydalaniladi. Metallarni issiqlik o’tkazuvchanligi koeffitsient bilan belgilanadi. 
Misol mis 0.9, alyuminiy 0.5, temir 0.15, simob 0.02 va hokazo. 
Issiqlikni o’zidan yomon o’tkazadigan metallni to’la qizishi uchun, uzoq 
vaqt qizdirilishini talab etadi. Bunday metallarni tez sovutilganda yorilib ketishi 
mumkin. Metallarni termik ishlaganda ana shu xususiyatini hisobga olish zarur. 
Amaliyotda radiatorlar va elektr asboblarining detallari issiqlikni yaxshi 
o’tkazadigan metallardan tayyorlanadi. 
Issiqlikdan kengayish. Ma`lumki issiqlikdan metallarni xajmi va o’lchamlari 
o’zgaradi. Shuning uchun mashina va mexanizmlar tayyorlanayotganda ularning 
detallarini issiqdan kengayishini hisobga olish zarur. Misol: mashina va 
traktorlarni dvigatellarini klapanlari, ko’prik fermalari, relslar va hokazolar.