O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti «tasdiqlayman»

Qobiliyatlar. Qobiliyatlar qiziqish va mayllar bilan mahkam bog’liq boladi hamda odamning kasbga layoqatini korsatuvchi bog’lamningajralmas qismi hisoblanadi. Ya’ni, odamning biror faoliyat sohasida muvaffaqiyat qozoni shiga yordam beradigan bar qanday individual psixologik xususiyatni qobiliyat deb hisoblash mumkin. Pedagogik qobiliyat - pedagogning pedagogik faoliyatga va shu faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug’ullana olishini, shuningdek, pedagogik jarayonni tashkil etish va boshqara olishini ifodalovchi qobiliyat.
Hamma uchun zarur bo’lgan umumiy qobiliyatlar (masalan, ijodkorlikka bo’lgan qobiliyat) yoki ju d a k o ’p kasblar va faoliyat turiari uchun zarur b o ’igan qobiliyatlar (tashkilotchilik qobiliyatl ari), ay rim kasblar yoki nisbatan tor doiradagi kasblar uchun muhim hisoblangan
Maxsus qobiliyatlar bo’ladi, chizmalarga qarab murakkab buyumlar tayyorlaydigan kishilar uchun esa jismlarning fazodagi holatini tasavvur qila olish qobiliyati yoki odam qomatiga qarab unga qanday bichimdagi va rangdagi kiyimlar mos kelishini yaxshi bilmog’i kerak. Har qanday kasbda ham umumiy va maxsus qobiliyatlar birga qo’shilib kelgan taqdirdagina ishning muvaffaqiyati ta’minlanishi mumkin.
Qobiliyatlarning turlari va belgilari. Texnik qobiliyat- texnikani egallashga va texnika fanlarini o ’zlashtirishga bo’lgan qobiliyat. Belgilari: texnikaga, texnika iqtisodiyotiga bo’lgan qiziqish, mashina va stanoklarda asboblar bilan ishlashga intilish, fizika, ximiya, matematika, chizmachiiik va shu kabi fanlarni muvaffaqiyat bilan o ’zlashlirish. Matematik qobiliyat- ftkrlashning matematik metodlarini egaliash qobiliyat. Belgilari; matematikaga bo’lgan qiziqish, mantiqiy fikrlash, tahlil qilish va umurmlashtirish qobiliyati, matematik bilimlarni muvaffaqiyatli egallash va shu kabilar. O’qituvchining kasbiy kompetensiyasi bazasi shundan iboratki, ta’limiy, rivojlantiruvchi muhitni tashkii qila oiishi ko’nikmasiga ega bo’lish kerakki, ta ’lim oluvchilarda bilim, ko’nikma malaka shakllantirish. Ta’lim jarayoni shunday tashkil etilishi lozirnki, bunda ta ’iim oluvchilarda qiziqish ortsin, shu bilan birga o’ylash va munozara yuritish, dolzarb savol qo’ya olish, mustaqil tafakkurni shakllantirish, g’oyalar yaratishga o’rgatish, turli xil nuqtai nazarlarni aytish ko’nikmasini shakllantirish
Kasbiy kompetenlik kasbiy-pedagogik ko’nikmalarning shaklanganlik darajasi bilan baholanadi). Pedagogning kasbiy faoliyatida egallagan asosiy funksiyalaridan kelib chiqib quyidagi kasbiy-pedagogik ko’nikmasini ajratib ko’rsatish mumkin:

• 
  gnostik (bilish) ko’nikmalar - umumkasbiy, ishiab chiqarish va psixo- pedagogik bilimlarni egallash jarayonida orttirilgan ko’nikmalar yangi ma'lumotlarni olish, ulardan asosiylarini ajrata olish, shaxsiy pedagogik tajribasini umumlashtirish va tizirmlashtirish jarayonida qo’llanilishi nazarda tutiladi;
  
• 
  didaktik ko’nikmalar - umumpedagogik ko’nikmalar aniq maqsadi o’qitishni, o’qitishning metodlari, shaklari va vositalarini tanlashni, pedagogik vaziyatlami loyihalashni, o’quv materiallarinn tushuntirishni, texnologik va ishlab chiqarish jarayonlarini namoyish qilishlarini aniqlaydi;
  
• 
  tashkiliy-metodik ko’nikmalar - o ’quv-tarbiya jarayonini amalda qo’llay bilishi, o ’qishga motivatsiyasini shaklantirishi, ta’lim oluvchilarni o'quv-kasbiy faoliyatini tashkiltashtirishi,
  
• 
  komunikativ-rejissyorlik ko’nikmalar - pedagogik rejissura sohasida ekspressivlik. notiqlik, har qanday vaziyatlardan chiqa olishlik umumpedagogik ko’nikmalari;
  
• 
  bashorat qila olish ko’nikmalari - shaxsni va o’quvchilar jamoasini tashxis qilish, pedagogik vaziyatlarni taxlil qilish., jamoani va shaxsni rivojlantirishni loyihalash, jarayonnni va natijalami nazorat qilish kabi o’quv-tarbiya jarayonlari yutuqiarini bashoratlay olishlik - refleksiv ko’nikmalar - o’zini anglay bilish, kasbiy faoliyatini va kasbiy xulq-atvorini baholay olish, o ’zini faollashtira olish qobiliyati;
  
• 
  tashkiliy-pedagogik ko’nikmalar - tarbiya jarayonini rejalashtirish, pedagogik va o’zaro ta’sir ko’rsatishda maqbul vositalarni tanlash, o’z - o’zini tarbiyalash va boshqarishni tashkillashtirish, taxsil olayotgan shaxsni kasbga bo’lgan qiziqishlari shakllantirish kabi umumpedagogik ko’nikmalari.
  

Yuqorida sanab o’tilgan ko'nikmalar asosida pedagog mehnatini baholash uchun kasbiy kompetensiyaga xos uchta yo’nalish asos qilib olinisni kerak bo’ladi, ya’ni:

1. 
   Nazariy, amaliy bilim va ko’nikmalar;
   
2. 
   Shaxsiy sifatlari;
   
3. 
   Kasbiy faoliyatda qo’llashi.
   

Demak, bo’lajak o’qituvchilaming kasbiy kompetentligini shakllanishida yetakchi o’rin tutuvchi asosiy sifatlar: motivasion xislatlar, intellektual salohiyat, irodaviy va hissiy sifatlar, amaliy ko’nikmalar, o’z-o’zini boshqara olishi hamda psixologik komponentlar: qiziqish. Qobiliyat va mayllar katta ahamiyat ega.
NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Bilimning egallash quyidagi bosqichlarini izoxlab bering?
   
2. 
   Kompetensiya asosida yotuvchi psixologik komponentlarni sanab bering.
   
3. 
   Qobiliyatlarning turlari va belgilari/
   
4. 
   Gnostik (bilish) ko’nikmalarni izoxlang/
   
5. 
   Didaktik ko’nikmalar nima?
   
6. 
   Tashkiliy-metodik ko’nikmalar.
   
7. 
   Komunikativ-rejissyorlik ko’nikmalari nima?
   
8. 
   Tashkiliy-pedagogik ko’nikmalar nima?
   

5. 
   MAVZU. KXK PEDAGOGLARIDA KREATIVLIK SIFATLARINI RIVOJLANTIRISH YO‘LLARI
   

REJA:

1. 
   Pedagoglarga xos kreativ sifat va ijodiy-pedagogik faoliyat malakalari.
   
2. 
   Kreativ ko‘nikmalar va talabalarda kreativ ko‘nikmalarni shakllantirish jarayonining mo.iyati.
   
3. 
   Pedagoglarning kreativlik imkoniyatini ani.lovchi mezonlar va ularning darajalari.
   

1.
Tayanch tushunchalar: sifat, kreativlik sifatlari, malaka, ijodiy faoliyatni malakalari, kreativ sifatlarni rivojlantirish yo‘llari, pedagoglarning kreativligini ifodalovchi belgilar, shaxs kreativligini rivojlantirish tamoyillari, pedagoglarning kreativligini ifodalovchi belgilar, pedagoglarning kreativlik imkoniyatlari, pedagoglarning kreativlik imkoniyatining mu.im darajalari, shaxsning kreativligi darajasini aniqlovchi mezonlar.
Pedagoglarga xos
kreativ sifat va ijodiy-pedagogik faoliyat malakalari. Bosh.a .ar .anday sifat (fazilat) kabi kreativlik .am birdaniga shakllanmaydi. Kreativlik muayyan bos.ichlarda izchil rivojlantirilib boriladi. Xo‘sh, shaxs faoliyatida kreativlik xususiyatlari .achondan namoyon bo‘ladi? Odatda kreativlik bolalarning faoliyatida tez-tez ko‘zga tashlansada, biro., bu .olat bolalarning kelgusida ijodiy yutu.larni .o‘lga kiritishlarini kafolatlamaydi. Fa.atgina ular tomonidan u yoki bu ijodiy ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirishlari zarur degan e.timolni ifodalaydi. Bolalarda kreativlikni rivojlantirishda .uyidagilarga e’tibor .aratish zarur:
Psixologiyada E.P.Torrens tomonidan shaxs kreativligini aniqlovchi test ishlab chiqilgan. E.P.Torrensning fikricha, shaxs kreativligi o‘zida quyidagi belgilarni namoyon qiladi:
1) savollar, kamchiliklar va bir-biriga zid ma’lumotlarga e’tiborsiz bo‘lmaslik;
2) muammolami aniqlash uchun harakat qilish, ilgari surilgan taxminlar asosida ularning echimini topishga intilish
Talabalarda kreativfikrlash ko‘nikmasini shakllantirishdan oldin sinfda qulay muhitni yaratish lozim. Kreativ muhitda ta’lim olayotgan talabalarda asta-sekin kreativ vazifalarni bajarishga nisbatan qiziqish ortadi, shuningdek, kreativ tafakkurga ega o‘qituvchini kuzatish natijasida kreativ fikrlashga moyil bo‘ladi (Sternberg & Williams, 1996). Kreativlik xarakteridagi o‘quv-bilish muhiti talabalarda ta’lim jarayonida katta ahamiyatga ega bo‘lgan tanqidiy va kretiv fikrlash ko‘nikmasining rivojlanishiga olib keladi (Boykin & Noguera, 2011, 2012; Marks, 2000, as cited in Jensen, 2013)9.
Oliy ta’lim muassasalarida talabalarning kreativ tafakkurga ega bo‘lishlari ularda ijodiy muhitning qanchalik tarkib toptirilganligiga bog‘liq. ^ccTo‘laqonli kreativlikxarakteriga ega ta’lim muhitiniyaratishpuxta o‘ylangan rejaga tayanadi. O‘qituvchilar agarda o‘zlarining kreativ o‘qitish metod va strategiyalarini qo‘llash (ya’ni keng ko‘lamda o‘ylash va kreativ fikrlash jarayonini tashkil etish)da katta samaradorlikk erishishni istasalar, buni talabalar ongiga singdirishlari va o‘z vazifalarini sidqidildan bajarishlari lozim (Higgins, Hall, Baumfield, & Moseley, 2005) ”10. Qolaversa, “kreativ xarakterga ega muhitdagina talabalar o‘rganayotgan mavzuning mazmuni, o‘quv axborotlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani tushunish imkoniyatiga ega bo‘ladi va bu haqidafikrlash boshlashadi (Anderson et al., 2000)”11.
Ta’lim amaliyotining kreativ xarakter kasb eta olmayotganligi bir qator tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan. M: xorijiy mamlakatlarda Begetto, Kaufman, Kirshner (2010), Sveller, Klark (2006) kabi tadqiqotchi-pedagoglar buning sabablari hamda ularni bartaraf etish shartlarini quyidagilar bilan izohlaydilar: “Ko‘p hollarda, o‘qituvchilar fanning faqat mazmuni bilan tanishadilar, biroq fikrlash jarayoniga katta ahamiyat va e’tibor va talablar qanday rivojlanishlari mumkinligi haqida hech qanday ma’lumot bermaydilar. O‘qituvchiningpalapartish yo ‘riqlar berish yondashuvining samaradorligi talabalar o ‘quv faoliyatini oshirishga yo‘naltirilgan metod va strategiyalardan sezilarni darajada past (Beghetto, Kaufman, 2010; Kirschner, Sweller, Clark, 2006). Vaholanki, talablarda fikrlash ko‘nikmasi bo‘yicha yo‘riqlarni aniq va tushunarli etkazib berish uchun o‘qituvchi (tanqidiy, kreativ) fikrlash usullari, ko ‘nikmalarni samarali shakllantitrish yo ‘llari bilan talabalarni tanishtirish, orqali talabalar o ‘quv faoliyatini nazorat qilish va uni yo‘naltirishi lozim” 12. Mualliflar tomonidan bildirilgan fikrlarning misollar yordamida
yoritilganligi o‘qituvchi va talabalarning kreativ fikrlash jarayonini tashkil etish to‘g‘risidagi fikrlarini oyinlashtirishga yordam beradi. “M: talabalar
“Immigratsiya hodisasining mohiyati”ni “Aqliy hujum” strategiyasi asosida o‘rganish jarayonda, eng avvalo, strategiyaning o‘zi nimaligini, uni qanday