O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Sog‘lomlashtirish modeli. Sog‘liqni saqlash sohasida ijtimoiy 

marketing uchun iste’molchilar o‘z salomatliklariga nisbatan o‘zlarini 

qanday tutishlari muhim ahamiyatga ega: chekishni qanday tashlaydilar, 

yangi parhezga qanday kirishadilar, trenajyor zallariga qanday keladilar 

va h.k. «O‘zgarish bosqichlari» nomli modelda beshta bosqich ajratiladi: 

1. Avvalgilari. Anglanmagan holda «nimadir qilish kerak»ligi 

muammo yoki zarurati. Mulohaza yuritish. Muammo va nimanidir 

o‘zgartirish haqida jiddiy mulohaza yuritish. 

2. Tayyorgarlik. O‘zgarishlarni boshlash haqida qaror qabul qilish 

va jarayonga tayyorgarlik. 

3. Harakat. Tabiatini (xulq-atvorini) 1 kundan 6 oygacha muddatga 

muvaffaqiyatli modifikatsiyalash. 

4. Mustahkamlash. Yangi shaklni 6 oydan ortiq muddatga saqlab 

qolish. 

O‘z salomatligi haqida jiddiy tashvishlanishi uchun (chekishdan voz 

kechish, vaznini kamaytirish v.b.) inson ushbu besh bosqichning 

hammasidan o‘tishi lozim. Ijtimoiy marketingning vazifasi – inson 

ushbu jarayonlarning hammasini bo‘ysundira olishi uchun chaqiriq va 

vositalar topishdir. 

 5.Xaridor faolligi siklining modeli. Professor Sandar Vandermerve 

iste’molchining har qanday masalaga nisbatan uchta tabiatining bosqich-

larini ko‘rib chiqishni taklif qiladi: «…gacha» «jarayonda» va «keyin» 

faollikning yuzaga chiqishi. 

«…gacha» bosqichida nima qilish kerakligi haqida qaror qabul 

qilinadi, «…jarayonda» masalani hal qilish yuz beradi, «keyin» inson 

erishgan muvaffaqiyatni saqlab qolish bilan shug‘ullanadi.  

Korporativ xaridor – IBM dan dasturlarning yangi paketini sotib 

olish haqida mulohaza yuritayotgan bank yoki boshqa ishlab chiquvchi-

ning faollik sikli ko‘rsatilayotgan IBM ning vazifasi tanlovni o‘z foyda-

siga moyil qilish uchun har bir bosqichda xaridor uchun foydali ta’sir 

210 

 

etish. Aynan nima taklif qilinishi mumkinligi ko‘rsatilgan. Bank uchun 

maksimal foydani «hal qilish» qarorini beradi. Bunday variantni taklif 

qila borib, IBM xaridorga to‘liq xizmat ko‘rsatadi. Agar kompaniya 

shunchaki, o‘zining dasturiy ta’minlashini sotganda edi, yetishmayotgan 

xizmatlar uchun mijozlar boshqa tashkilotlarga murojaat qilishgan bo‘lar 

edi. Kompleks xizmat ko‘rsatishda bank IBMni afzal ko‘radi, xolos. 

 

Nazorat uchun savollari 

 

1. Bozor segmenti nima? 

2. Ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilish va iste’molchilarni 

o‘rganishda maqsadli segment nima? 

3. “Brending” nima va undan strategik rejalashtirishda qanday foy-

dalanish kerak?  

4. Firma faoliyatiga ta’sir etuvchi demografik omillarni sanab 

bering. 

5. Raqobatchilarni o‘rganishdan maqsad nima? 

6. Mahsulotni o‘rganishdan asosiy maqsad nimadan iborat? 

7. Tovarni bozorda pozitsiyalash –bu? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

211 

 

 

 

 

 

IX bob. TOVAR VA TOVAR SIYOSATI 

 

9.1. Tovar yoki xizmat – ehtiyojni qondirish qurolidir 

 

Tovar – bu xaridor fikrini jalb etish, xarid qilish, foydalanish 

maqsadida bozorga sotish uchun chiqarilgan iste’molni, ehtiyojni yoki 

talabni qondiruvchi barcha buyum va xizmatlardir. 

Ehtiyoj – insonning nimanidir yetishmasligini his qilish tuyg‘usi. 

Ehtiyoj fiziologik (oziq-ovqat, kiyim-kechak, salomatlik, uy-joyga), 

xavfsizlikka, munosabat hurmat va o‘zini ko‘rsatishga nisbatan bo‘lishi 

mumkin. 

Talab  ham ehtiyoji kabi, lekin shaxsning madaniyati va o‘ziga xos 

xususiyatlari bilan belgilangan. Talab-ehtiyojning pul bilan qondirilgan 

qismi. Masalan, oziq-ovqatga ehtiyoj sabzavotlar, go‘sht mahsulotlari, 

mevalar, baliq, sut kabilarga talabda ko‘rinishi mumkin. Talab (zarurat) 

o‘zida insonning o‘z ehtiyojlarini qondirish, ma’lum iste’molchi 

muammolarini hal qilishdagi aniq individual xususiyatlarini ko‘rsatadi. 

Talab va ehtiyojlar tarixiy, milliy, georafik, ijtimoiy, yoshga oid va 

boshqa omillar ta’sirida shakllanadi va rivojlanadi, bilim esa ularning 

strukturasini tushunishga imkon beradi.  

Ehtiyoj – to‘lov qobiliyatiga ega zarurat. Bu bozorni tashkil etuvchi 

eng zarur elementlardan biri. U doimiy o‘rganish va marketing 

tomonidan ta’sir etish obyekti hisoblanadi. Murakkablik shundan 

iboratki, xaridorlarning ehtiyoji ba’zan turli xil yo‘nalishlarda ta’sir 

etuvchi ko‘plab omillar ta’siri ostida shakllanadi. Ehtiyojning quyidagi 

asosiy omillari ajratiladi: 

- iqtisodiy (daromadlar, narx, inqirozlar, bandlik, ishsizlik, 

jamg‘armalar miqdori, pensiya va ijtimoiy ta’minotlar darajalari); 

- ishlab chiqarish (ishlab chiqarish hajmi, assortiment (turi), sifati, 

tovarning qiymatiga ko‘ra ahamiyati, uning ITTga mos kelishi); 

- demografik (aholining soni va jinsi,  yoshiga ko‘ra strukturasini, 

oilalarning kattaligi, tarkibi va hayot sikli, uy-joy bilan ta’minlanganlik 

v.b.); 

- ijtimoiy (jamiyatning ijtimoiy strukturasi, ijtimoiy holati, ta’lim 

darajasi, mashhulot turlari, hayot tarzi, milliy an’analar, axloqiy va 

212 

 

ijtimoiy qimmatliklar, diniy e’tiqodi, iste’molchilik madaniyati); 

- psixologik (shaxs tipi, iste’molchilik psixologiyasi, urf (moda)ga 

munosabati); 

- bozor (bozorning tovar bilan to‘laligi, tovarlarning o‘zaro almashi-

nishi, marketing tadbirlarining samaradorligi: narxlar, tovarlarning 

harakati va savdo, savdoni rag‘batlantirish, xizmat ko‘rsatish sifati, 

reklamalar); 

- tabiat – iqlimiy (yil fasllari, iqlim, regionning geografik o‘ziga xos 

xususiyatlari). 

Ko‘p omilli yondashuv talabni boshqarish (tartibga solish) ni 

yengillashtiradi, chunki uni talab (ehtiyoj) ni quyidagi qator belgilari 

asosida ajratib, tasniflash imkonini beradi: 

- bozorning holatiga ko‘ra – salbiy, yashirin, haddan tashqari, 

irratsional; 

- tovarning hayotiylik davri bosqichlari bo‘yicha. 

Bu tasniflar har bir talab uchun bozorda muomalaning alohida 

marketing strategiyasini ishlab chiqish zarurligini anglashga imkon 

beradi. 

Inson talab va ehtiyojlari tizimi xossalarining tahlili sotuvchiga 

xaridorni xarid qilishga undovchi sabab (motiv)larni tushunib va 

bozorda uni xarid qobiliyatini mohirona samarali boshqarishga imkon 

beradi. 

Motiv – isnonni ma’lum harakatlarni bajarishga undovchi sabab. 

Xaridorlarning xarid qobiliyati uning hamma talab ehtiyojlarini motivat-

siyalamaydi, faqat qanoatlantirilmagan ehtiyojlarnigina motivatsiyalaydi 

(bildiradi), chunki unda fiziologik yoki psixiologik tanglik (zo‘riqish, 

keskinlik)ni keltirib chiqaradi va u bu holatni tovar xarid qilish, olib 

tashlash va uni o‘z xaridi bilan qanoatlantirishga urinadi. Bozor xodimi 

marketing tadqiqotlari jarayonida bu motivlarni o‘rganishi zarur, chunki 

u tovar, narx, savdo (o‘tkazish) va kommunikatsiya kabi marketing 

vositalari bilan xaridorga maqsadli ta’sir o‘tkazishda qo‘l keladi. 

Iste’molchilarning ehtiyojlari bo‘yicha motivlarni amerikalik 

marketolog Allen birlamchi va ikkilamchiga ajratgan. 

Birlamchi motivlar – ochlik, tashnalik, qulaylik, shinam, kasalliklar, 

xavflar, yaqinlarining tinchlik – xotirjamligi, atrofdagilar tomonidan 

ma’qullanishi boshqa odamlardan ustunlik. 

Ikkilamchi motivlar – go‘zallikka, ozodalikka, foydaga, hisob-

kitoblilik va tejamkorlikka intilish, hayotga ishonch va o‘z salomatligini 

213 

 

saqlashga ma’lumotlar bilan ta’minlanganlik, ma’lumotlilikka, kar-

yeraga, ishchanligini, qiziqishlarini oshirishga intilish, tovarlardagi 

sifatga va ularning universalligiga, ishonchliligiga intilish. 

Anglash darajasi bo‘yicha maqbullik (tushuntirib bo‘ladigan, anglab 

bo‘ladigan) va emotsional (to‘la anglab yetmaganlik). 

Iste’molchi xarid qobiliyati motivatsiyasining turli nazariyalari 

mavjud. 

Marketologning vazifasi turli ehtiyojlarning o‘zaro aloqalarini 

ularning bir-biriga bog‘liqlik darajasini aniqlash va ishlab chiqaruvchini 

xaridorni yaxlit kompleks tarzda xarid qilishga undaydigan tovarlar 

ishlab chiqarishga e’tibor qaratishdan iborat. 

“Tovar” tushunchasi moddiy obyektlar bilan cheklanmaydi. Talabni 

qondiruvchi barcha xizmat turlari tovar hisoblanadi. Marketingda tovar 

qator belgilari bo‘yicha guruhlanadi. Tovar – butun marketing 

kompleksining asosidir. Agar tovar xaridorning talabini qondirmasa, u 

holda marketing tadbirlari uchun hech qanday qo‘shimcha xarajatlar 

raqobatli bozorda uning mavqeyini yaxshilay olmaydi. Endi esa 

marketingda tovar qanday tariflanishini ko‘rib chiqamiz. 

Tovar, deb ma’lum bir ehtiyojni qondirish maqsadida bozorga sotib 

olish, foydalanish va iste’mol qilish uchun taklif etilayotgan mahsulot 

tushuniladi. Mahsulotga narx belgilanishi va bozorga taklif etilishi 

bilanoq u tovarga aylanadi. Shuning uchun ham «tovar» atamasi 

«mahsulot» atamasi bilan teng ma’noda ishlatiladi. Marketing nuqtayi 

nazaridan tovar ma’lum bir iste’mol qiymatiga ega bo‘lishi kerak. 

Tovarning iste’mol qiymati esa, inson ehtiyojlarini qondirishi mumkin 

bo‘lgan xususiyatlarining majmuyidan tashkil topadi. 

Mahsulot bu – firma yoki korxona taklif etayotgan mijozlarning 

ehtiyojni qondirish qurolidir. 

Tovarni yaratuvchi yoki ishlab chiqaruvchi g‘oyadagi tovardan 

iste’molchi nimani xarid qiladi degan savolga javob berishi uchun 

Amerikaning taniqli olimi, marketolog F.Kotlerning tasnifiga ko‘ra 

tovarning uch darajasini o‘rganib quyidagi xulosalarni qilish mumkin: 

1. Tovarni yaratish g‘oyadan boshlanadi. Bu g‘oyada yaratiladigan 

tovar (xaridor tasavvuridagi tovarlar) iste’molchining qanday muam-

mosini hal qilishi va undan qanday asosiy foyda olinishi o‘z aksini 

topadi. 

2. Tovarning texnik tasnifi, dizayni, narxi, o‘rab joylanishi, sifati, 

markasi qanday bo‘lishi, ya’ni real bajarilishi (real tovarlar)ni o‘ylab 

214 

 

ko‘rish zarur hisoblanadi. 

3. Tovarni sotish, yetkazib berish va o‘rnatish, sotishdan keyingi 

xizmat ko‘rsatish, kafolatlar, kreditlash, rag‘batlantirish, ya’ni tovarni 

qo‘llab-quvvatlovchi omillar (qo‘shimcha xizmatlar bilan sotiladigan 

tovarlar ) haqida ham o‘ylash kerak bo‘ladi. 

Tovar yaratishdagi yana bir muhim qoida shundan iboratki, 

tovarning «o‘rta statistik» iste’molchilarga emas, balki potensial 

iste’molchilarga mo‘ljallab loyihalashtirilishi maqsadga muvofiq 

hisoblanadi. 

 

 

9.1-rasm. F. Kotler yondashuvi bo‘yicha  tovarning uch darajsi 

   

Tovarlar ishlatilish muddatiga qarab quyidagi uch guruhga 

bo‘linadi: 

- Uzoq muddat ishlatiladigan tovarlar. Bu guruhga kiyim-kechaklar, 

sovutgichlar, mashinalar va boshqa tovarlar kiradi. 

- Qisqa muddatda foydalaniladigan tovarlar. Bu tovarlar bir yoki bir 

necha marta ishlatiladi. Bularga pivo, sovun, gugurt, tuz, oziq-ovqatlar-

ning boshqa turlarini kiritish mumkin. 

Xizmatlar – insonga foydali natija va qoniqish beradigan xatti-

harakatlar. Bularga sartaroshxonada soch oldirish, kiyim tikish, soatlarni 

tuzatish kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Bundan tashqari 

Montaj qilish 

Yetka-

zib 

berish 

va 

kredit-

lar 

berish

 

Sotil-

gandan 

keyingi 

xizmat-

lar 

Kafolatlash 

O‘rab-joylanishi 

Xos-

sasi 

Tashqi 

bezagi 

Sifati 

Mar-

kasi 

Asosiy foyda va 

xizmat 

Tovarni 

qo‘llab-

quvvatlovchi 

tadbirlar 

Real 

bajaril-

gan 

tovar 

G‘oya 

bo‘yicha 

215 

 

tovarlarga so‘nggi qo‘llanilishi nuqtayi nazaridan qaraganda ular ikki 

guruhga bo‘linadi: iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish – texnik 

maqsadlarga mo‘ljallangan tovarlar. 

Iste’mol tovarlari – bu bevosita insonlarning shaxsiy ehtiyojlarini 

qondirishga mo‘ljallangan eng zarur tovarlardir. O‘z navbatida, iste’mol 

tovarlari jiddiy tanlanadigan tovarlar, alohida ahamiyatga ega bo‘lgan 

tovarlar, talab juda kichik bo‘lgan tovarlar guruhlariga bo‘linadi. 

Kundalik ehtiyoj tovarlari – bu iste’mol tovarlari bo‘lib, xaridor uni 

o‘ylamasdan va boshqa tovarlar bilan deyarli taqqoslamasdan, tez-tez 

xarid qiladigan tovarlardir. 

Jiddiy tanlov tovarlari – bularga sotib olish vaqtida sifati, narxi, 

tashqi ko‘rinishi, yaroqlilik darajasi kabi ko‘rsatkichlari bo‘yicha 

o‘xshash tovarlar bilan solishtiriladigan tovarlar kiradi. Masalan, kiyim-

kechak, mebel, elektrotovarlarni shu guruhga kiritish mumkin. 

Alohida ahamiyatga ega bo‘lgan tovarlar – bular tengi yo‘q tavsifga 

ega bo‘lgan yoki mashhur firmaning nomi bilan bog‘liq bo‘lgan 

tovarlardir. Masalan, mashinaning noyob markasi, o‘ta qimmatbaho 

taqinchoqlar. 

Talab juda kichik bo‘lgan tovarlar – bular kam iste’mol tovarlari 

bo‘lib, odatda xaridorlar bu tovarlarni sotib olishni o‘ylamaydilar. 

Masalan, yangi tovarlar. Bu guruh tovarlarini sotish uchun anchagina 

marketing harakatlarini bajarishga to‘g‘ri keladi. Ishlab chiqarish – 

texnik maqsadlarga mo‘ljallangan tovarlar – bu yakka shaxslar va 

tashkilotlar tomonidan boshqa tovarlarni ishlab chiqarishni davom 

ettirish yoki biznes sohasida foydalanish uchun sotib olinadigan 

tovarlardir. 

Tovar bilan bog‘liq elementlardan biri uning markasi hisoblanadi. 

Marka – bu nom, atama.Tovar belgisi –bu rasm, simvol, emblema 

bo‘lib, uni so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi va u tovarni qaysi markaga 

tegishli ekanligini belgilaydi, u muayyan tovarni identifikatsiyalashda 

qo‘llaniladi. 

Tovar raqobatchilar tovaridan markasi bilan osongina farqlanadi. 

Markali tovar tovarlarning umumiy massasi orasidan yaqqol ko‘rinadi, 

iste’molchilar ongida u ijobiy tasavvurga ega. Marka siyosatini amalga 

oshirish marka nomini tanlash, markaning bozor kuchini aniqlash, va 

nihoyat, marka strategiyasini ishlab chiqish bilan bog‘liq. Markaning 

nomi avvalo, tovarning xususiyati, asosiy sifatini aks ettirishi va boshqa 

belgilarga to‘g‘ri kelmasligi kerak. Buyumlar va xizmatlardan tashqari 

216 

 

shaxslar faoliyati, ularning manzili, ishlab chiqarishni, xizmatni tashkil 

etish shakllari va fikrlar, g‘oyalar ham tovar hisoblanadi. Ko‘pchilik 

rahbarlar, mahsulot ishlab chiqarganda faqat texnik detallariga e’tibor 

qaratadilar, lekin ko‘pchilik mijozlarning qarashi bunday emas. Mijozlar 

uchun mahsulot bu – o‘z ehtiyojlarini qanoatlantirishdir. Shunday ekan 

mahsulot sifati mijozlarning istaklari, qarashidan kelib chiqishi kerak.   

Mahsulot va xizmatning farqi: 

Mahsulot – bu moddiy yoki fizik xususiyatga ega bo‘lib, uni ko‘rish 

yoki ushlab ko‘rish, sotib olib unga egalik qilish mumkin. Odatda, 

mahsulotni sotib olayotganda nima xarid qilayotganingizni oldindan 

bilasiz va ko‘rasiz. 

Xizmat esa – bir tomonning ikkinchi tomon uchun ko‘rsatayotgan 

xatti-harakatdir. Siz mijozga xizmat ko‘rsatganingizda, mijoz uni ko‘z 

bilan ko‘rib, qo‘l bilan ushlamaydi, balki his etadi, foydalanadi, iste’mol 

qiladi. 

Mahsulot korxonada ishlab chiqariladi va sotiladi. Mijoz kelgunga 

qadar do‘konda yoki omborda saqlanadi. Biroq xizmatlar odatda, avval 

sotiladi, keyin ishlab chiqariladi. Mahsulot ishlab chiqaruvchilar mijoz-

dan ancha uzoqda bo‘lishi mumkin, lekin xizmat ko‘rsatuvchi va mijoz 

odatda yonma-yon turadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9.2-rasm. Marketingning unsuri –mahsulot va xizmatlar 

 

 

Maqsadli marketing 

mahsulot va xizmatlar  

Mahsulot 

Joy 

Narx 

G’oya 

Brend 

Qadoqlash 

fizik, moddiy mahsulot, xizmat 

xususiyatlari, afzalliklari, sifat 

darajasi, aksessuarlar, o’rnatish, 

qo’llanmalar 

Brend turi: 

-yakka tartibdagi yoki oilaviy  

-ishlab chiqaruvchi 

-diler  

-  himoyalanganlik 

-  targ’ibot 

-  original (asl, qadr- 

qimmatli) 

217 

 

Xaridorlarning sotib olish odatlariga asosan keng iste’mol tovar-

lari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 

-Kundalik xarid tovarlari. Masalan, choy, tuz, tozalash vositalari, 

tamaki, sovun, gazeta va h.k. 

-Maxsus talab etiladigan tovarlar. Masalan, erkaklar kostyumi, 

avtomobillar, modadagi tovarlar. 

Sanoatda ishlatiladigan tovarlar. 

Ular ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi va yangi qiymat 

yaratish darajasiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 

- materiallar va detallar; 

- kapital shaklidagi mulk (inshootlar, yordamchi dastgohlar); 

- yordamchi materiallar va xizmatlar. Ular tayyor mahsulotning 

asosini tashkil etmaydi, uning sifati, ko‘rinishi, xususiyatlarini oshiradi, 

mahsulotni tayyorlashga xizmat qiladi. Xarajat sifatida mahsulot 

tannarxiga qo‘shiladi. Masalan, yozuv qog‘ozi, moylovchi yog‘lar, tosh-

ko‘mir – yoqilg‘i sifatida, qalamlar, ip, podkladka materiallari va h.k. 

Tayyor mahsulot asosini xomashyo va yarim fabrikatlar, detallar 

tashkil etadi. Mahsulot ishlab chiqarish rejasi (programmasi) korxonani 

rivojlantirish rejasining yoki biznes rejaning eng muhim qismi hisob-

lanadi. Rejaning bu qismida ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mahsulot 

hajmi uning turlari, navi va sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha korxona 

majburiyatlari ko‘rsatiladi. 

Mahsulot ishlab chiqarish rejasida natural ko‘rsatkichlar muhim 

o‘rin tutadi. Masalan, tonna, metr, kilobayt, soat, kubmetr kabi ko‘rsat-

kichlar. Ular yordamida har bir mahsulot turi bo‘yicha kimga qancha 

miqdorda mahsulot ishlab chiqarish mumkinligini, mahsulot birligi 

uchun ketadigan ish vaqti yoki energiya xarajatlari, mehnat sarf-xarajat-

lari (xomashyo, materiallar, yoqilg‘i) miqdorining me’yorini bilish 

mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari natural ko‘rsatkichlar yordamida 

korxonada xomashyo materiallarga ishchi-xizmatchilarga bo‘lgan 

talabni, mehnat haqi to‘lovlari miqdori, har birining mahsulot uchun 

mehnat haqi (bahosini) to‘lovini aniqlash, ishlab chiqarishdagi barcha 

bo‘g‘inlar (uchastkalar) o‘rtasida mutanosiblikni ta’minlash, ishlab 

chiqarishni tashkil etish shakllarini – (konsentratsiyalashtirish, ixtisos-

lashtirish, kooperativlashtirish, kombinatlashtirish) tanlash, xomashyo 

resurslari bilan ta’minlash, ularning zaxiralarini miqdorini aniqlash 

imkoniyati yaratiladi. Natural ko‘rsatkichlar korxona va tarmoqlarning 

o‘ziga xos tomonlarini, xususiyatlarini ham ifoda etadi. Ishlab 

chiqarishni rag‘batlantirishga yordam beradi. Bularning hammasi ishlab 

chiqarishni rejalashtirish jarayonida albatta hisobga olinishi zarur. Aks 

218 

 

holda ishlab chiqarish jarayonida yil davomida uzilishlar, turib qolishlar, 

natijada ish vaqti, dastgohlar unumdorligi, quvvatidan va boshqa resurs-

lardan foydalanish samarasiz bo‘lib chiqadi, unumsiz xarajatlar paydo 

bo‘ladi. Shuning uchun mahsulot miqdorini uning xususiyatlari va 

sifatini to‘g‘ri va to‘laroq ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar to‘g‘ri tanlab 

olinishi lozim. Masalan, gazlamalarni pogon va metrlarda, gilamlarni – 

kv.m. va dona hisobida, g‘ishtni – donada ishlab chiqarish rejalashtirila-

di. 

Mashinasozlikda dastgohlar, mashinalar, uskunalarning iste’molga 

yaroqli xususiyatlarini to‘laroq ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar ishlatiladi. 

Masalan, yigiruv mashinalari dona hisobidan tashqari ming yigiruv 

veretenda o‘lchanadi, o‘zgaruvchan tok generatorlari dona va ming 

kilovatt, elektrovozlar – dona va ming ot kuchi, akkumulyatorlar – dona 

va mln. amper soat, skreperlar – nafar va cho‘michining hajmi ming  

kub m. hisobida o‘lchanadi. 

Qora va rangli metallurgiyada mahsulot sifatiga bozor tomonidan 

yuqori darajada talablar qo‘yilmoqda. Masalan, metall tarkibi sifatini 

yaxshilash, prokat va trubalarning tarkibida umuman metall hajmini, 

tonnadagi og‘irligini kamaytirib, ularning yuqori sifatdagilarini va 

tonnali bo‘lganlarini salmog‘ini oshirishga zaruriyat tug‘ilmoqda. 

Mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish va uni iste’molchiga yetkazib 

berish ular tarkibida shartli birlik o‘rniga oziqa moddalar mavjudligini 

hisobga olgan holda amalga oshiriladi, demak mahsulotning iste’mol 

qiymati, iste’molga yaroqlilik darajasi yuqori o‘ringa qo‘yiladi. 

Buyurtmachilar portfelini shakllantirishda ular talabiga ko‘ra mahsulot 

ishlab chiqarish natural o‘lchovlarda (reja tuzishda) mahsulot turi va 

navi (nomenklaturasi va assortimenti) tushunchalari muhim ahamiyatga 

ega bo‘ladi. 

Biz kundalik hayotimizda turli iste’mol ehtiyojlarimizni qondirish 

uchun turli tovarlar guruhlaridan ma’lum assortimentdagi tovarlarni 

tanlaymiz. Tovar iste’molchilar xohishiga qancha ko‘p mos kelsa, ishlab 

chiqaruvchi shuncha ko‘p muvaffaqiyatga erishadi. Gap shundaki, ishlab 

chiqaruvchilar iste’molchilarni izlab topishlari, ularning talablarini 

yuzaga chiqarishlari, keyin shu tovarni yaratishlari va sotishlari zarur.