O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

 
5.8. Gruntni zichlash va shibbalash 
 
5.8.1 Gruntni zichlash 
 
Ustivor, ishonchli va mustahkam yer inshootini barpo etish uchun 
joylanayotgan gruntni zichlash zarur. Transheyalar va kotlovanlarning yon 
bo‘shliqlarini grunt bilan to‘ldirishda, turli to‘kilmalarni hosil qilishda, tekislash 
ishlarida gruntlarni joylashtirish va zichlashtirish bajariladi. Grunt odatda tashib 
keltirilishiga qarab qatlamlab zichlab boriladi.
To‘kilmalar gorizontal qatlamlar hosil qilish va uni zichlash bilan barpo 
etiladi. Pastki qatlamlarga zich loy to‘kilishi mumkin, yuqori qatlamlarga esa faqat 
drenli (suv o‘tkazuvchi) qumli gruntlar to‘kiladi. To‘kilma barcha zaminini 
butunlay suv o‘tkazmas loyli gruntlardan hosil qilishda qalinligi 10...15 sm yupqa 
drenlovchi qatlam hosil etish talab qilinadi, lekin u va boshqa qatlamlarni 
aralashtirib hamda ushbu yupqa qatlamlarni qiya qatlamlar bilan joylashtirishga 
ruxsat berilmaydi. Gruntni yaxshiroq zichlash uchun uni to‘kilma chetidan 

---

169 
o‘rtasiga qarab to‘kish taqoza etiladi. To‘kilmani hosil qilish uchun loyli qum, 
yog‘li loy, torf, organik qo‘shimchali gruntlarni qo‘llash tavsiya etilmaydi. 
Gruntni zichlash koeffitsienti 0,95...0,98 bo‘lishi eng optimal bo‘lib, bu 
inshootning yetarli darajadagi mustahkamligini ta’minlaydi, bunda vaqt o‘tishi 
bilan gruntning cho‘kishi sezilarsiz bo‘ladi. Shunga bog‘liq ravishdi joylanayotgan 
qumli gruntning optimal namligi 8...12%, loyli gruntniki esa 19...23% atrofida 
bo‘lishi kerak, bunday namlik gruntlarni zichlashda yaxshi samara beradi. Quruq, 
issiq ob-havoda gruntlarni zichlashdan oldin suv sepib namlash maqsadga 
muvofiq.
Gruntlarni zichlashning quyidagi usullari mavjud: 
bostirib tekislash, 
shibbalash (trambovka) va titratish (vibratsiya).
Bog‘langan va zaif bog‘langan 
gruntlar (qumli loy, loyli qumlarni)ni zichlash uchun bostirib tekislash usuli 
qo‘llaniladi. Bog‘lanmagan gruntlar (qum, shag‘al, mayda tosh) ni shibbalab va 
titratib zichlash tavsiya etiladi. Gruntni zichlaydigan mashinalar quyidagi 
guruhlarga bo‘linadi: statik ta’sir qiluvchi silliq, kulachokli va vibrojo‘vali 
g‘altaklar (katok), pnevmoshinali; jo‘valarga ega, yuk bilan yuqoridan tushuvchi, 
shibbalovchi plita, vibroplitali shibbalovchi mashinalar
Zichlovchi mexanizmlarni tanlashga talab etiladigan zichlashtirish darajasi, 
grunt xususiyatlari, bajariladigan ishlar hajmi, ishlarni bajarish muddati va surati, 
ob-havo sharoitlari o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Gruntni statik ta’sir ko‘rsatadigan bostirgich g‘altak (katok)lar: silliq sirtli, 
kulachkali (mushtumchali), pnevmoshinali g‘ildirakli bostirgichlar bilan zichlash 
keng tarqalgan. Bu mexanizmlar oddiyligi va ishonchliligi, yuqori ish unumdorligi 
va nisbatan past narxliligi bilan ajralib turadi. Biroq qurilish sharoitlarida dinamik 
ta’sir ko‘rsatuvchi mashinalar –titratgich mexanizmli bostirgich g‘altaklardan ham 
foydalaniladi. 
Gruntning zichlanishiga quyidagi ko‘plab omillar ta’sir ko‘rsatadi: gruntning 
granulometrik tarkibi, bog‘lanuvchanligi, boshlang‘ich zichligi, namligi, 
joylanayotgan va zichlanayotgan qatlam qalinligi, qabul qilingan zichlash usullari, 

---

170 
qo‘llanilayotgan 
mashinalarning 
xarakteristikasi 
(tasnifi), 
zichlovchi 
mexanizmningbir joydan o‘tish soni. 
Zichlash jarayonidan oldin buldozer yoki kam hollarda greyfer keltirilgan 
gruntni tekislaydi. Buldozer maydon bo‘ylab bo‘ylama yo‘nalishda harakatlanib 
gruntni gorizontal qatlamlarda tekislaydi. Joylanayotgan va tekislanayotgan 
gruntning yumshoq holdagi maqbul qalinligi 0,2...0,4 m ni tashkil etadi. Buldozer 
o‘tishining ketma-ketligi va soni gruntning hususiyati hamda to‘kilmaning eniga 
bog‘liq holda aniqlanadi. Tekislash to‘kilma chetidan boshlanib oldin bosib 
o‘tilgan yo‘lni 0,3...0,4 m qoplash bilan amalga oshiriladi.
Gruntni to‘kilmada zichlash xuddi uni to‘kishdagi ketma-ketlik bo‘yicha 
olib boriladi. Grunt bostirgich g‘altakning (katokning) butun to‘kilma maydoni 
bo‘yicha ketma – ket aylanma o‘tish yo‘li bilan zichlanadi, bunda har bir 
navbatdagi o‘tish yo‘li avvalgisini 0,2...0,3 m ga qoplab amalga oshirilishi lozim. 
Butun to‘kilma bo‘ylab gruntni bostirib tekislash tsikli yakunlangandan so‘ng 
navbatdagi tsikllarda ham gruntni zichlash xuddi shunday ketma-ketlikda olib 
boriladi. 
Silliq sirtli va qovurg‘ali jo‘valarga ega bo‘lgan bostirgich g‘altaklar gruntni 
10 sm chuqurlikkacha zichlaydi. Mushtumli bostirgich g‘altaklar qumli loy va loyli 
gruntlarni 30 sm, , qumli gruntlarni 30...35 sm chuqurlikkacha zichlashda 
qo‘llaniladi. Bunday bostirgich g‘altaklarning massasi turlicha ya’ni 5 t dan 30 t 
gacha bo‘ladi.
5.28 rasmda sirti silliq (5.28 – (a) rasm) va mushtum jo‘vali (5.28 – (b) 
rasm) ishchi organlarga ega bo‘lgan pnevmog‘ildirakli statik ta’sir ko‘rsatuvchi 
bostirgich g‘altak sxemasi ko‘rsatilgan. Grunt zichlovchi mashinalarning bosh 
parametri massasi ballasti bilan birgalikda. Asosiy texnologik parametrlari: 
zichlanadigan 
polosaning 
eni, 
zichlanayotgan 
qatlamning 
qalinligi. 
Pnevmog‘ildirakli bostirgichlar massasi ballasti bilan birgalikdagi 10 t dan 100 t 
gachali qilib ishlab chiqarilayapti. O‘zi yuradigan titratgichli bostirgichlarning 
massasi 8 t gacha yetadi. Silliq jo‘vali pnevmog‘ildirakli bostirgichlar yordamida 

---

171 
gruntlarni 0,4 m qalinlikdagi qatlamlar bilan zichlash mumkin. Bog‘lovchi 
gruntlarni zichlashda bostirgich g‘altakni bir joyni o‘zidan yurish soni 8...12 marta 
atrofida bo‘ladi.
a) b) 
v) 
 
5.28 rasm. Gruntni zichlash uchun bostirma g‘altaklar (katoklar): 
a – silliq g‘altak; b – mushtumli g‘altak; v – tandemli sharnir-birikmali g‘altak
Gruntni zichlovchi mashinalar majmuali jarayon tarkibida faqat bitta 
operatsiyani – to‘kilib tekislangan gruntni qatlamlab zichlashga qodir. Tor 
sharoitlarda gruntni zichlashda turli xil shibbalagichlardan, shunindek ekskavator 
strelasiga osiladigan zichlash jihozidan ham foydalaniladi (5.29 rasm). 

---

172 
To‘kilmani uzil-kesil zichlash o‘zi yurar va tirkamali silliq sirtli, qovurg‘ali, 
mushtumli bostirgich g‘altaklar bilan bir joydan 6...8 marta o‘tish orqali, kotlovan 
va transheyalarning yon bo‘shliqlari esa qo‘l vibratori, vibro- va 
pnevmomaydonchalar yordamida 40 sm chuqurlikkacha zichlanadi. 
Keyingi paytlarda vibratorli jo‘valar bilan jihozlangan tandemli sharnir 
birikmali bostirgich g‘altaklar keng qullanilmoqda(5.28 rasm). Bu mashinalar 
tarkibida ko‘p miqdorda to‘ldiruvchi bo‘lgan nozik qatlamli aralashmalarni 
zichlashga moslashgan
5.29 rasm. Og‘ir shibbalagichlar (trambovkalar) bilan gruntni zichlash: 
1 – ishchi mexanizm; 2 – shibbalagich (trambovka); 3 – shibbalashga qadar kotlovan 
tubining otmetkasi; 4 – loyihaviy otmetka; 5 – zichlangan grunt; 6 – mexanizmni harakat 
yo‘nalishi; 7 – kranning to‘rish joyi; 8 – bir to‘rish joyidan zichlangan grunt polosasi