O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

Gidromonitorlar bilan gruntni qazish.
Suv usti zaboylarida quruq grunt 
gidromonitor usuli bilan yuviladi. Bunday qazishning asosiy texnologik vositasi 
gidromonitor bo‘lib, uning uchiga diametri 50...175 mm bo‘lgan uchlik (nasadka) 
kiygizilgan va sharnirli birikmalarga ega bo‘lgan po‘lat tana (stvol)dan iborat 
bo‘lib, sharnirli birikmalar suv oqimini kerakli yo‘nalishda jo‘natish uchun stvolni 
vertikal va gorizontal tekisliklarda aylantirishni ta’minlaydi (5.31 rasm). 
Suv gidromonitorga quvur orqali katta bosim ostida keladi. Suvning zarur 
bo‘lgan bosimi 25...50 m qumli gruntni, 80 m gacha uzunlikdagi loyli gruntni 
yuvish uchun va suv o‘tkazish tarmog‘ida, birikmalarida yo‘qotilgan bosimni 
hisobga olish bilan aniqlanadi. Gidromonitor uchliklaridan (nasadkalaridan) otilib 
chiqayotgan suv oqimining tezligi yuvilayotgan grunt turiga bog‘liq bo‘ladi va 
tezligi 10...40 m/s atrofida bo‘ladi. 
Suv oqimining gruntga zarbali ta’sir ko‘rsatishi natijasida mavjud bo‘lgan 
grunt monoliti yemirilib ancha kichik bo‘lgan tashkil etuvchilarga ajraladi, ular suv 
bilan birgalikda quyqa hosil qiladi. Gruntning quyqalanishi (quyqa tarkibi) 1: 8 dan 
1: 15 gacha proportsiyada amalga oshiriladi ya’ni qazilayotgan 1 m
3 
gruntga 8 dan 
15 m
3 
gacha suv to‘g‘ri keladi. 

---

176 
Gidromonitorlar bilan gruntni yuvish pastdan yuqoriga va yuqoridan pastga 
qarab olib boriladi. 
Pastdan yuqoriga
qarab yuvishda (
ro‘para zaboy
) 
gidromonitor zaboy tubiga o‘rnatiladi, suv oqimi zaboyning tub qismini yuvadi, 
o‘zining xususiy massasi ta’sirida yuqori qism birin-ketin qulay boshlaydi. 
Ag‘darilgan grunt quyqa hosil qilish oqibatida yengil yuviladi, bu quyqa qiya 
joylashtiriladigan maxsus tayyornalgan lotoklar orqali tindirgichga yoki 
joylashtiriladigan joyga ko‘chiriladi. Tindirgich bo‘lgan vaziyatlarda undagi grunt 
nasos yordamida quvurlar bo‘ylab to‘kilmadagi joylashtirish o‘rniga ko‘chiriladi. 
Ro‘para zaboy usuli eng unumdor usuldir. Gidromonitorning yuqori 
unumdorligi yuvilayotgan zona ustida joylashgan gruntning davriy ag‘darilishi 
tufayli ta’minlanadi. Bu samaradorlik zaboy oldidagi gruntning yuqori qatlamlarini 
namlash yo‘li bilan ta’minlanadi, bu esa o‘z navbatida gruntning oldindan 
ag‘darilishiga olib keladi yoki zaboy fronti bo‘ylab gruntni portlatish hisobiga 
erishiladi. Gidromonitorni quyqa oqimi orasida qoldirmaslik uchun quyqani ishlab 
turgan qurilmaning ikki tomonidan quyqa yo‘nalishi aylanib oqishini muntazam 
ravishda nazorat qilib turish taqoza etiladi. 
5.31.-rasm. Grunt qazishning gidromonitorli usuli: 
a – gidromonitor sxemasi; b – ro‘para zaboy; v – yo‘l-yo‘lakay zaboy (yo‘ldosh) zaboy;
1 – suv o‘tkazgich quvur; 2 – boshqarish tortqisi; 3 – stvol; 4 – uchlik (nasadka); 5 – 
sirpanadigan chanacha; 6 – zaboy fronti; 7–gruntni yumshatish uchun suvli quduq; 8 – 
quyqaning tindirgichga oqish yo‘nalishi. 
Gruntni 
yuqoridan pastga (yo‘l-yo‘lakay zaboy)
qarab yuvishda
 
gidromonitor zaboyning yuqori qismiga o‘rnatiladi.Bunda avval kuyqani oqizish 
uchun zarur bo‘lgan transheya suv bilan yuvish yordamida hosil qilinadi, so‘ng suv 

---

177 
oqimining transheya yon devorlariga ko‘rsatadigan ta’siri ostida butun zaboy 
vaziladi. Bu usul ishchilarga yaxshi mehnat sharoitlarini ta’minlab beradi, lekin 
suv bosimining energiyasidan to‘liq foydalanilmaydi. Yo‘l-yo‘lakay zaboyda 
gidromonitorning ish unumdorligi ancha past bo‘ladi, lekin mexanizm quruq grunt 
bo‘ylab suriladi, quyqa oqimi suv oqimidan yetarlicha tezlikni olib loyqaning jadal 
oqishini ta’minlaydi
Ikki holatda ham grunt qazishning gorizontal burchagi 90...120
0 
atrofida 
bo‘ladi. 
Ishlarni iqtisodiy jihatdan tejamkor bajarish uchun kerakli miqdorda suvni 
o‘zatishga qodir bo‘lgan nasos tanlanadi, bunday nasos uchun optimal diametrli 
chiqib turuvchi naychaga (soploga) ega bo‘lgan forsunka katalog bo‘yicha 
aniqlanadi. Suvning sarflanishi forsunkaga bog‘liq bo‘lsa, zarur bo‘lgan bosim esa 
nasosga bog‘liq bo‘ladi.
Quyqa zaboydan lotoklar orqali tindirgich (zumpf)ga oqib tushadi, tindirgich 
odatda zaboydan 10...50 m masofada joylashadi. Tindirgich (zumpf)dan quyqa 
nasos yordamida so‘rilib, bosim ostida berk usulda quvurlar orqali joylanadigan 
o‘ringa uzatiladi. 1/100 dan kam bo‘lmagan nishablikdagi joyda quyqa tindirgich 
(zumpf)larsiz lotoklar bo‘ylab gruntni tarqatish (joylashtirish) joyiga oqiziladi.
Suv osti zaboylarida grunt yer snaryadlaridan foydalangan holda ye