O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

 
4.6. Relsli transport. Temir yo‘llarning 
harakatlanadigan sostavi 
 
Temir yo‘l transporti qurilish yuklarini tashishda muhim o‘rinni egallaydi va 
tashqi, karer ichi, hamda boshqa turdagi tashishlarni bajaradi. Temiryo‘l 
transportining afzalliklari – tashishlar qiymatining nisbatan pastligi, 
harakatlanuvchi sostav birliklarining yuk ko‘tarish qobiliyati kattaligi tufayli, kam 
miqdordagi transport vositalari yordamida katta hajmdagi yuklarni yetkazib berish 
uchun foydalanish mumkinligi, ob-havo sharoitiga bog‘liq emasligi. Bu afzalliklar 
ayniqsa, yuklarni 200 km dan ortiq masofaga tashishda, to‘la amalga oshiriladi. 
Tashish masofalari qisqa bo‘lganda ortish va tushirish vaqti va ular bilan bog‘liq 
to‘xtab turishlar vaqti ancha ortadi, demak yuklarni tashish tannarxi keskin ortadi. 
Temiryo‘l transportining asosiy tortish vositalari ichki yonuv dvigatellariga 
ega motovozlar, ancha quvvatli dvigatelga ega teplovozlar (parovozlar singari ko‘p 
miqdorda suv talab etmaydigan), elektrovozlar teplovozlarga nisbatan ancha yuqori 

---

93 
foydali ish koeffitsientiga, katta quvvatga ega, demak tashilayotgan yuklarning 
katta umumiy massasini tashkil etuvchi ular hisoblanadi. 
Yuklarni tashish uchun zamonaviy bunkerlar parki turli xil talablarni 
hisobga olish zaruriyati bilan vujudga kelgan turlari va konstruktsiyalarning xilma-
xilligi bilan tavsiflanadi: tashilayotgan yukning butunligini asrash, yuk tushirishni, 
tortishni, yuklarni dozalashni va hokazolarni mexanizatsiyalash. Ko‘chiriladigan 
(harakatdagi sostav) bunkerlarning asosiy turlari (4.3-rasm) quyidagicha: 
usti yopiq vagonlar
yon tomonida lyuklar, eshik o‘rinlari va tomi suriladigan 
qilib ishlangan, bu qurilish yuklarining keng nomenklaturasini tashishni 
ta’minlaydi; 
yarim vagonlar
turli xil sochiluvchan, uzun o‘lchovli va boshqa qurilish 
yuklarini tashish uchun va ular polda, yon va chetki devorlarda lyuklarga, bir yoki 
ikki tomonga qiya polga ega; 
4.3-rasm. Temir yo‘l transportining harakatlanuvchi sostavi: 
a-usti yopiq vagon; b-platforma; v-tsisterna; g-yarim vagon; d-vagon xopper; ye-
dumpkar.
 
 
platformalar
turli xil temirbeton buyumlar, yog‘och materiallar, 
konstruktsiyalarni tashish uchun; 
usti yopiq vagon-xopperlar
atmosfera yong‘inlaridan himoya qilishni talab 
qiluvchi tsement, ohak va boshqa kukunsimon yuklarni tashish uchun. Bunday 
vagonlarning tomida bo‘ylama va yumaloq yuklovchi lyuklar, kuzovining pastida 
esa – maxsus pnevmatik yuk tushiruvchi mexanizmli lyuklar mavjud. Vagon-
xopperlar turli xil modifikatsiyada chiqarilib, ular bir-biridan shakllari, juft 
g‘ildiraklari soni va tashiladigan yuklarning hajmi bilan farqlanadi;

---

94 
tsisternalar 
tsement, boshqa sochiluvchan va quyiluvchi yuklarni tashish 
uchun. Kuzov vazifasini yuqoridan yuklanuvchi va pastdan yukni tushiruvchi-
to‘kuvchi moslamalar bilan jihozlangan, tsilindr shaklidagi forma bajaradi; 
vagon samosvallar (dumpkarlar) 
shag‘al, mayda tosh, qum, loy-tuproq, va 
boshqa sochiluvchan qazilmalarning yuzini ochish ishlarida ishlab chiqariladigan 
sochiluvchi yuklar va jinslarni tashish uchun. Ular ko‘tariluvchi va ag‘dariluvchi 
bo‘ylama bortlar hisobiga yoki vagonning o‘zini ag‘darish hisobiga yon tomonga 
yuklarni tushirish mumkin; 
ixtisoslashtirilgan vazifalarni bajaruvchi vagonlar
og‘ir sharoitlarda ma’lum 
bir yuklarni tashish uchun; ularda ortiqcha yuklama sababli yurish qismlari 
kuchaytirilgan bo‘ladi. 
Temir yo‘l bunkerlarini bo‘shatish uchun ilmoq, greyfer, elektromagnit va 
boshqa yukni ko‘tarib qamrab oluvchi moslamalar bilan jihozlangan vagon 
ag‘dargichlar, ko‘prikli, temir yo‘l va gusenitsali kranlardan foydalaniladi. 
Vagonlardagi yuklar ko‘pincha avtoyukortgichlar bilan, pastki qismidan oqizib 
tushiriladigan tsisternalar pnevmotushiruvchi priborlar yordamida, yuqori qismidan 
oqizib tushiriladigan tsisternalar nasoslar yordamida tushirib olinadi. Yuklarni 
tushirish jarayonini, tezlashtirish uchun maydonlar vagon ag‘dargich, estakadalar 
bilan, qabul qilish moslamalari bo‘lgan yo‘llari baland ko‘tarilgan yoki temir 
yo‘lni bir yoki ikkala tomonida maydonchalar, relslar orasiga joylashtirilgan qabul 
qiluvchi bunkerlar bilan jihozlanadi.