O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

Maxsus vazifani bajaruvchi avtomobillar
bir turdagi yuklar guruhini 
asrangan holatda tashishga mo‘ljallanganlarga – panel tashuvchi, yog‘och 
tashuvchi yoki bir turdagi tsement tashish uchun tsisternalar kiradi. Ko‘pincha 
yig‘ma temirbeton konstruktsiyalarni – fermalar, to‘sinlar, panellar yoki og‘ir 
ajralmas yuklarni shatakka ulangan holdagi ixtisoslashtirilgan tirkama va yarim 
tirkamalardan foydalaniladi. Maxsus yarim tirkamalar – tsement tashuvchilar, ohak 
tashuvchilar, qorishma tashuvchilar keng qo‘llanilmoqda. Yuklarni tashish bilan 
bir 
vaqtda 
ularga 
texnologik 
ishlov 
beruvchi 
avtomobillar 
– 
avtobetonaralashtirgichlar, avtogudronatorlar, avtoqorishma tashuvchilar borgan 
sari keng qo‘llanilmoqda. 
Turli xil qurilish yuklarini yetkazib berishni bir qancha asosiy sxemalar 
bo‘yicha amalga oshirish mumkin. 
Mayatnikli sxemada
avtotransport vositalari – samosval, bortli avtomashina, 
tirkamasi ajralmaydigan shatakchi yukni ortish va tushirishda ma’lum vaqt bekor 
turib qoladi. Avtotransport tashuvchilarining mayatnikli sxemasi ob’ekt oldi 
omborlari bo‘lganda yoki bir xil turdagi konstruktiv elementlardan iborat bir yerda 
to‘plangan inshootlarni qurishda samara beradi. Bu holda transport tsiklida 
ixtisoslashtirilgan avtopoezdlar ishga jalb qilinib, bunda alohida avtopoezd yoki 
avtopoezdlar guruhi ma’lum nomenklaturadagi buyumlarni tashib, bir xil tipdagi 
qurilayotgan ob’ektlar yonida ularni qismlar bilan tushirib o‘tishadi. 
Mayatnikli-mokisimon sxemasidagi transport vositalarining to‘xtab turib 
qolishi ancha kam bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Shatakchi yordamida qurilish 
maydoniga yuk ortilgan tirkama olib kelinadi, u tirkamadan ajratiladi va bo‘shagan 
tirkama ulanib, yuk ortiladigan joyga ya’ni zavodga qaytib keladi, tirkama ajratilib 
yuk ortish uchun qoldiriladi, oldindan yuklab qo‘yilgan tirkama ulanadi va u 

---

89 
belgilangan joyga olib boriladi. Transport vositasiga aslida uchta tirkama 
biriktirilgan bo‘ladi – biridan yuk tushiriladi, ikkinchisiga – yuk ortiladi, bu vaqtda 
uchinchisida yuk tashilayotgan bo‘ladi. 
Uchinchi, 
mokili-xalqali sxema
ham mavjud bo‘lib, bunda yuklar panel 
tashuvchi va bir nechta tirkama yordamida yetkazib beriladi. Ob’ektga yetib kelib, 
tirkamani ajratib, panel tashuvchi ikkinchi ob’ektga jo‘naydi, u yerda ikkinchi 
tirkamani ajratib qoldiradi yoki yukini tushiradi. Uchinchi ob’ektda yukini tushirib, 
panel tashuvchi bo‘sh tirkamalar bilan zavodga navbatdagi yuklarni ortishga 
borishi mumkin. Sxemaning afzalligi – transport vositasining yuk ko‘tarish 
qobiliyatidan to‘laroq foydalanish va to‘xtab qolishlarni qisqartirishdir. Shu bilan 
birga manevr qilish davomiyligi ortadi, tirkamani yuk ortishga qo‘yish davomiyligi 
ortadi, chunki bir-ikki tirkamali avtomashinaning harakatchanligi (manevrchanligi) 
ayniqsa o‘tish yo‘llari va qurilish maydonlari tor bo‘lgan sharoitda keskin 
qiyinlashadi.