O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

 
4.3. Transport vositalarini tanlashni asoslash 
Tashiladigan qurilish yuklarining keng nomenklaturasida transport 
jarayonlarining katta solishtirma vaznga egaligi maqbul transport vositalarini 
tanlashni, yuk oqimlarini yo‘naltirishni, yuk ortish va tushirish ishlarini kompleks 
mexanizatsiyalashni, qayta ortish-tushirishlarni qisqartirish va umuman yuqotish, 
tashish masofasini qisqartirishni talab etadi. Transport vositalarini tanlash ko‘pgina 
omillarga bog‘liq: 
tashiladigan yukning turi
― donabay, sochiluvchan, yoki suyuq materiallar; 
konstruktsiya va detallarning o‘lchamlari hamda massasi
– uzun o‘lchovli, 
yassi yupqa devorli elementlar; 
tashish usuli
– gorizontal, vertikal yoki qiya holatda; 
fazoviy elementlarning gabaritlari;
yukni tashish uzoqligi;
yukni tashishda ruxsat etilgan tezlik;
olib kelingan yukni tushirish usuli;
yo‘lning turi, uning holati va bo‘ylama qiyaligi qiymati;
tashilayotgan materialning va tashqi havoning temperaturasi;
tashish sharoitlari
– ochiq yoki yopiq usulda. 
Agar bu omillardan kelib chiqib, avtomobil transporti ko‘rib chiqilsa, u 
holda avtomobil turi, shatakchi, tirkama yoki yarim tirkaman tanlanadi. 

---

84 
Umumiy ko‘rinishda yuklar tashish usulini tanlashni asoslash asosiy 
yetkazib beruvchilarning joylashishini hisobga olib, mazkur qurilish maydoniga 
yuklarni eng samarali yetkazib berish uchun transport turini dastlabki aniqlashni, 
ikkinchi bosqichda esa bu turlardan eng maqsadga muvofiq transport turlari tanlab 
olinadi. 
Qurilishda transport vositalarini baholaydigan asosiy mezonlarni uch 
guruhga ajratish mumkin: 
texnik
– yuk ko‘tarish qobiliyati, o‘tuvchanligi, harakatchanligi 
(manevrliligi), gabaritlari (o‘lchamlari), o‘qiga tushadigan yuklamalar, ortish-
tushirish operatsiyalariga moslanganligi; 
texnologik
– yuklarning butligini (saqlanganligini) ta’minlash, yuk 
tushiradigan tomon; 
iqtisodiy
– yetkazib berish tannarxi. 
Avtomobil transportidan barcha xildagi yuklarni 200 km gacha masofaga 
yetkazishda (chet ellarda bundan ham katta masofalarga tashishda foydalaniladi), 
borish qiyin tumanlarga, temir yo‘l transporti uchun o‘lchami to‘g‘ri kelmaydigan 
yuklar mavjud bo‘lganda foydalanish maqsadga muvofiq. Qishloq joylarda 
avtomobil transporti va traktorlar yuklarini deyarli istagan masofaga yetkazib 
beradi. Temir yo‘l transporti og‘ir yuk va konstruktsiyalarni yirik ob’ektlar bir 
yerga to‘plangan qurilishda tashishda samaralidir. Daryo transportidan bevosita bir 
yerga to‘plangan qurilish tumanlarida hamda daryoga bevosita yaqin bo‘lgan va 
maxsus port uskunalariga ega bo‘lganda foydalanish qulay. 
Havo transportidan alohida holatlarda, agar iqtisodiy va vaqt omillariga 
ko‘ra boshqa montaj konstruktsiyalarini yetkazib berish va boshqa montaj 
uskunalarini ishlatish samarali bo‘lmaganda foydalaniladi. Asosan bu turdagi 
transportdan borish qiyin bo‘lgan tumanlarda, xususiy ishlab chiqarish bazasi, suv 
va yer usti kommunikatsiya yo‘llari bo‘lmagan, iqlim sharoitiga ko‘ra boshqa 
turdagi transportdan foydalanish imkoni bo‘lmaganda qo‘llanilishi mumkin. 
Yuklarni aralash usulda yetkazib berish usullaridan, ma’lum bir hududlarda 
temir yo‘l yoki avtomobil yo‘llari yo‘qligi, suvli to‘siqlarning mavjudligi sababli 

---

85 
ayrim transport turlarining harakatlanishini tashkil etish mumkin bo‘lmaganda yoki 
agar aralash usulda yetkazib berish yuklarning hatto qo‘shimcha yuklanishlarni 
ham hisobga olib, iqtisodiy jihatdan foydali bo‘lganda ham qo‘llaniladi.