O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

Temir yo‘l polotnosi(ko‘tarmasi)
joyning unga yaqin uchastkalari bilan 
birga quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: 
ajratilgan yo‘l bo‘lagi
– temir yo‘lni qurish uchun ajratilgan yer uchastkasi; 
u odatda, o‘rmon daraxtlari yoki qordan himoya qilish chegaralari bo‘yicha o‘tadi 
va kelgusida yo‘lni kengaytirish imkoni uchun xizmat qiladi; 
suv oqizish prizmasi
, yo‘l ko‘tarmasidan suvning oqib chiqib ketishi uchun 
mo‘ljallangan; uning eni qabul qilingan yo‘llarning soniga bog‘liq; 
qiyaliklar 
gruntning toifasiga bog‘liq bo‘ladi, ular balandligining asosga 
nisbati 1:1,25 dan 1:1,5gacha bo‘lishi mumkin; 
kyuvet-ariqlar 
ko‘tarmaning ikki tomoniga qurilib suvni olib ketish uchun 
xizmat qiladi; ularning chuqurligi 30 sm, bo‘ylama qiyaligi 0,005dan 0,01 gacha 
bo‘ladi; 
balandlikda joylashtirilgan ariq 
yo‘l quriladigan joy va unga foydalanish 
davrida suv kelmasligini oldini olish uchun mo‘ljallangan; 
zahiralar 
– yo‘lning ikkala tomonidgi qazilmalar, uning grunti temir yo‘l 
ko‘tarmasini qurish uchun ishlatiladi; 
kavalerlar
–temir yo‘l qazilmada qurilganda ortiqcha gruntni ko‘chiradigan 
joylar. Ular yo‘lning ham chap, ham o‘ng tomonlarida joylashgan bo‘lib, ularning 
hajmi qazilma hajmiga teng; 
banket
– inshootni suvdan to‘sish uchun xizmat qiluvchi ko‘tarma; ular 
temir yo‘l polotnosining bir yoki ikkala tomonidan quriladi; 

---

98 
banket ariqlari
, banketlarni yuvilishdan saqlash uchun mo‘ljallangan. 
Temir yo‘llarning muhim tavsifi uning bo‘ylama qiyaligi hisoblanadi, u 
odatda foizning mingdan bir ulushlarida aniqlanadi, masalan 15
0
/
00 
yoki 0,0015. 
Yo‘l uchastkasining qiyaligi bir xil qiyalikdagi uchastka oxirgi nuqtalari 
otmetkalari farqining bu uchastka gorizontal proektsiyasi uzunligiga nisbati bilan 
ya’ni qiyalik burchagi tangensi bilan o‘lchanadi. 
Bo‘ylama qiyalik, relslarning turi, 1 km yo‘ldagi shpallar soni, mumkin 
bo‘lgan burilishlar va boshqa omillar temir yo‘l uchastkalarining asosiy 
ekspluatatsion ko‘rsatkichlari – o‘tkazish va tashish qobiliyatiga jiddiy ta’sir 
ko‘rsatadi. 
O‘tkazish qobiliyati
– yo‘l uchastkasidan vaqt birligi ichida (soat, 
smena, sutka) o‘tkazish mumkin bo‘lgan eng ko‘p miqdordagi poezdlar soni. 
Tashish qobiliyati
– harakatdagi sostav bilan yo‘lning ma’lum bir uchastkasida 
vaqt birligida tashib o‘tish mumkin bo‘lgan eng ko‘p miqdordagi yuk (t/sut). Yo‘l 
uchastkasining tashib o‘tish va o‘tkazish imkoniyatlarining bog‘liqligi, masalan 
ikki stantsiya orasidagi bog‘liqligi harakat grafiklari bilan ifodalanadi, ular 
transportning vaqt bo‘yicha haqiqiy ishini tavsiflovchi hujjatlar hisoblanadi.