O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

Vaqtinchalik yo‘llar
qurilish ishlari amalga oshirilayotgan joylarda quriladi va 
qurilish ishlarini ko‘chirilish darajasiga qarab bir uchastkadan boshqasiga 
o‘tkaziladi; ular temir yo‘l kranlarini ko‘chirish yoki qurilish materiallarini ishlar 
amalga oshirilayotgan joyga tashish uchun mo‘ljallangan. 
Temir yo‘l quyidagi asosiy qismlardan iborat: yuqori va quyi tuzilish, 
muhandislik inshootlari – ko‘priklar, quvurlar.
Yo‘l yuqorisining tuzilishi
(4.4-rasm) – relslar ustlik va tagliklar bilan 
shpallar va ballastga biriktiriladi. Relslar quyidagi markalarda ishlab chiqariladi: 
R-75; R-65; R-50; R-43, bundagi raqam 1 p.m. yo‘lning massasini anglatadi. 
Relslar qanchalik og‘ir bo‘lsa, yo‘l shunchalik kapital-to‘liq bo‘ladi. Relslar 12,5 
va 25 m uzunlikda ishlab chiqariladi, hozirgi vaqtda po‘latning markalari 

---

96 
o‘zgarishi munosabati bilan izlarni 800 m uzunlikkacha payvandlab tayyorlash va 
“tekis yo‘l” deb ataluvchi yo‘l qurish imkoniyati paydo bo‘ldi. Relslarning 
tutashuv choklari qancha kam bo‘lsa, ularning va g‘ildirak juftlarining yeyilishi 
shuncha kam bo‘ladi. 
4.4-rasm. Temir yo‘li yuqorisi tuzilishining ko‘ndalang kesimi (qavsda tor izli yo‘llar 
uchun qiymatlar keltirilgan): 
1 – relslar; 2 – shpallar; 3 – ballast qatlami; 4 – yer polotnosi. 
Shpallar
po‘lat relslarni mahkamlash va bosimni relsdan ballastga uzatish 
uchun xizmat qiladi. Ular uzoq muddat ishlatilishi uchun kreozot singdirilgan 
yog‘ochdan, metall va temir betondan bo‘lish mumkin.1 km yo‘lga 1440 tadan 
2000 donagacha shpal yotqiziladi; ular qanchalik ko‘p bo‘lsa, temir yo‘l shuncha 
yaxshi va kapital (to‘liq) bo‘ladi. Standart yog‘och shpallarining o‘lchovlari- 
balandligi 12,6 sm, eni 21,5 sm, uzunligi 2,7 m bo‘ladi, boshqa materiallardan 
tayyorlangan shpallarning kesimi kichikroq bo‘ladi. 
Ballast 
– balandligi 15...30 sm bo‘lgan qumli yoki toshli prizma bo‘lib, unga 
shpallar botiriladi. Ballast qatlami atmosfera suvlarini keyin ariq-kyuvetlarga 
yo‘naltirilgan holda oqizish bilan o‘tkazishni ta’minlovchi yaxshi drenli material 
(qum, shlak, shag‘al, mayda tosh) dan yotqiziladi. Ballast qanchalik yaxshi va 
mustahkam bo‘lsa, shunchalik katta tezliklarga yo‘l qo‘yish mumkin, g‘ildirak 
bandajlari bo‘yinlarining yeyilishi shuncha kam bo‘ladi, chunki ularga chang va 
loy kam o‘tiradi.Relslar, shpallarning turi va ballast qatlamining qalinligin 
yo‘llarning muhimligiga va harakatdagi sostavning o‘qiga to‘g‘ri keladigan 
yuklanishga bog‘liq holda qabul qilinadi. Yo‘l yuqorisi tuzilishiga shuningdek 
mahkamlagichli burish doiralari va strelkani suruvchilar kiritiladi. 

---

97 
Quyi tuzilishga
yer polotnosi kiritiladi, u temir yo‘lning eng asosiy 
elementlaridan biri hisoblanib, yuqori tuzilishning sozligi uning holatiga bog‘liq 
bo‘ladi. Yer polotnosiga qo‘yiladigan asosiy talablarga – vaqtga qarab chidamlilik 
va mustahkamlik kiradi. Polotnoning kengligi unda ballast qatlamini joylashtirish 
zarurligi va kengligi 0,25...0,4 m bo‘lgan yo‘l chekka qismini qurish zarurligi bilan 
belgilanadi. Atmosfera suvlarini oqizish uchun bir yo‘lli yo‘llarning yer 
polotnosining yuqori maydoni balandligi 0,15 m bo‘lgan suv oqib ketadigan 
prizmaga ega. Yer polotnosi umumiy ko‘ndalang profillar bo‘yicha ko‘tarma va 
qazilmalar ko‘rinishida quriladi.