O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

 

---

358 
8.3.5. Konstruktsiyalarni doimiy mahkamlash 
 
To‘liq yig‘ma binolarning umr boqiyligi ko‘p jihatdan o‘rnatilgan detallar va 
ular orasidagi payvand birikmalarining sifatiga bog‘liq bo‘ladi. Po‘lat o‘rnatilgan 
detallar va payvandlangan choklar tirqishlar hamda g‘ovaklar orqali kiradigan 
agressiv muhit ta’siri ostida korroziyaga uchraydi, buning natijasida 
konstruktsiyalar orasidagi po‘lat birikmalarning zaiflashuvi va buzilishi ro‘y 
beradi. Konstruktsiyalarni doimiy mahkamlash katta darajada atrof muhitni yomon 
ta’sirini oldini oladi. 
Binolarni barpo etishning asosiy masalalaridan biri bu alohida 
konstruktsiyalarning o‘zaro ishonchli birikishidir, chunki bunday birikmalarning 
sifati ma’lum bir darajada montaj qilingan inshootlarning sifati va ishonchliligini 
oldindan aniqlab beradi. Elemetlar birikmalari uch xilga bo‘linadi: choklar, 
tutashgan joylar (tutashmalar) va tugunlar. 
Choklar
– elementlarning eng ko‘p uchraydigan birikmalari, bu birikmalar 
gorizontal va vertikal tekisliklar, yonma-yon joylashgan elementlarni orasidagi 
bo‘shliqdir. Yonma-yon yotqizilgan tom orayopma panellari orasidagi bo‘shliq, 
tom orayopma paneli va u yotadigan rigel devori orasidagi bo‘shliq, orayopma 
panellari va uning ustiga o‘rnatilgan devor panellari birlashgan tekisliklar – bu 
biriktiriladigan konstruktsiyalarning orasidagi choklardir.
Tutashma
– bu karkas ikki elementining eng ma’suliyatli birikmasi bo‘lib, u 
bu elementlarning birikish joyi deb hisoblanadi, keng ma’noda esa bu birikish joyi 
karkasning bir elementidan yuklamani boshqasiga uzatish zonasi deb ham ataladi. 
Ikki ustunning vertikal bo‘yicha o‘zaro birikish joyi, kran osti balkasinining ustun 
konsoliga tayanish va yuklamalarni uzatish joyi, fermalar va ustunlarning 
tutashgan joylari tutashma deb ataladi. 

---

359 
Tugun
- ikki yoki bir necha elementlarning o‘zaro konstruktiv birikkan 
joyidir. Yirik panelli binolarda ikkita tashqi devor panellari va bitta ichki panelning 
birikkan joyi ham tugun deb ataladi, ustun va poydevorning birlashgan joyi ham 
tugun deb hisoblanadi, lekin ustun orqali yuklama poydevorga uzatiladi, shuning 
uchun tugun bir vaqtning o‘zida ikki elementning ishchi tutashmasi deb ham 
hisoblanadi. 
Konstruktsiyalarning tutashmalari va tugunlari yuk ko‘taruvchi va yuk 
ko‘tarmaydigan bo‘lishi mumkin. Agar tutashma yuk ko‘taradigan bo‘lsa, u holda 
u yuklarni qabul qiladi va shuning uchun birikmalarning mustaxkamligini, 
bikrligini va o‘zgarmasligini ta’minlashi shart. Yuk ko‘taradigan tutashmalarga 
bino karkasining hamma birikmalarini kiritish mumkin. Yuk ko‘tarmaydigan 
tutashma o‘z ta’rifiga ko‘ra yuklarni qabul qilmaydi – bu sanitar-texnik kabina va 
pardevorlarning tutashmasi, tutashma (tugun) oldin aytib o‘tilganidek, ikkita tashqi 
va ichki devor panellarining tutashgan joylaridir.
Konstruktsiyalarning tutashmalari ularning bino karkasida joylashish holati, 
ular tomonidan qabul qilinadigan kuchlar va ularni (tutashmalarni) bajarish usuliga 
ko‘ra quruq holdagi, yaxlitlangan va aralash turlarga bo‘linadi.
Quruq tutashmalar
payvandlash, parchin mixlar yoki boltlar bilan bajariladi, 
yoxud bu biriktirish usullarini birgalikda qushib qo‘llash bilan konstruktsiyalar 
biriktirilgan bo‘ladi. Quruq xoldagi tutashmalar butunlay to‘liq bajarilgandan so‘ng 
ularni qo‘shimcha himoya qilish uchun ho‘l-nam jarayonlarning bajarilishiga yo‘l 
qo‘yilmaydi. Bunday usullar bilan metall konstruktsiyalar o‘zaro biriktiriladi. Ko‘p 
qavatli bino karkasining markaziy siqilishga ishlaydigan ikkita metall ustunlari 
uchun ustunlarning oxirgi uchlari faqat payvandlash yoki boltlar yordamida 
biriktiriladi. Ustun va kran osti to‘sining tutashmalari nomarkaziy siqilishni qabul 
qiladi, quruq xoldagi tutashma oldin boltlar bilan keyinchalik payvandlab 
biriktiriladi. 

---

360 
Temirbeton konstruktsiyalar uchun 
yaxlitlangan tutashmalar
o‘ziga xos 
bo‘lib bunda ikkita konstruktsiya tutashgan joy qorishma yoki beton aralashmasi 
bilan to‘ldirib ishlov beriladi. Ba’zi tutashmalar qurilish nuqtai nazaridan oddiydir 
- ikki orayopma panelining tutashgan joylari, poydevor bloklarining tutashgan 
joylari shular jumlasidandir, qolgan boshqa tutashmalarga qolip o‘rnatish va bu 
tutashmalar yetarlicha mustahkamlikni egallagunga qadar ularni nazorat qilish 
lozim bo‘ladi. 
Aralash tutashmalar
bajarilishi bo‘yicha murakkab va katta javobgarlik talab 
etadigan tutashmalar sarasiga kiradi. Ularning o‘ziga xosligi shundaki, 
biriktirilayotgan ikkita yig‘ma buyumlar oldin payvandlash yoki boltlar orqali 
o‘zaro biriktiriladi so‘ngra ushbu tutashmalar beton aralashmasi bilan yaxlitlanadi. 
Biriktiriladigan metall detallar korroziyaga qarshi qoplamalar bilan qoplanadi. 
Ishlab chiqarish nuqtai nazaridan payvandlash va boltlar bilan biriktirish ancha 
qulay xisoblanadi, ular ta’sir etayotgan montaj yuklamalariga bardosh beradi va 
ularni beton aralashmasi bilan yaxlitlash ishlarini keyinroq qulay vaqtda bajarish 
mumkin. 
Metall konstruktsiyalar boltlar bilan va ko‘pincha qo‘shimcha tarzda 
payvandlash bilan maxkamlanadi.
Bir qavatli sanoat binolarining poydevor stakanlariga o‘rnatiladigan 
temirbeton ustunlari va ko‘p qavatli binolarning birinchi qavatidagi ustunlari 
stakanga beton aralashmasini quyib maxkamlanadi, bunda beton aralashmasi 
bemalol o‘tishi uchun ustun bilan stakan devori orasidagi oraliq 3 sm dan kam 
bo‘lmasligi kerak. Markadagi mustaxkamlikning 70% ni egallash vaqti glinozem 
tsementda 3 sutka, oddiy portlandtsementlarda 7 sutkani tashkil etadi.
Qolgan temirbeton elementlar o‘rnatilgan detallarni payvandlash yo‘li biln 
mahkamlanadi. Plitalar va rigellar, rigellar va ustunlar kabi karkas elementlarining 
tutashmalari turli xil konstruktsiyalarga ega bo‘ladi. Shunga muvofiq ravishda 

---

361 
loyihalarda tutashmalarni to‘ldirish usullari ko‘rsatiladi: payvandlangan tugunlarni 
betonlash, bostirib zichlash, choklarni qorishma bilan to‘ldirib bekitish.
Payvandlash ishlarini boshlashdan oldin konstruktsiyalarning to‘g‘ri 
o‘rnatilganligi tekshiriladi. Armaturaning chiqib turgan qismi, o‘rnatilgan detallar, 
qistirma va ustki qo‘yilmalarni to‘plangan beton qoldiqlari, bitum, bo‘yoq, zang va 
boshqa yopishgan ifloslanishlardan metall cho‘tka, bolg‘a, erituvchi moddalar, 
keskich asbobi alangasi bilan choklarni to‘ldirishdan oldin sinchiklab tozalanadi. 
Noqulay atmosfera sharoitlarida payvandlash ishlari olib borilganda 
payvandchining ish joyini keskin shamol, yog‘ingarchiliklar ta’siridan asraydigan 
moslamalar (to‘suvchi ekran, shatrlar)dan foydalanish kerak. Payvandlash ishlarini 
xarorat –30
0
S gacha bo‘lgan ob-havoda olib borish mumkin. Manfiy haroratda 
payvandlash ishlari odatdagi texnologiya bo‘yicha bajariladi, lekin bunda faqat 
yuqori elektr toki kuchidan foydalaniladi.
Payvandlash detallarini korroziyadan himoya qilish konstruktsiyalarni zavod 
sharoitlarida tayyorlash jarayonida bajariladi. Qurilish sharoitlarida payvandlash 
detallarining himoya qoplamasini qaytadan tiklash uchun metallizatsiya – 
tsinkopolimer qoplamasi bilan qoplash va keyin himoya qatlami surkash 
qo‘llaniladi. Metall qoplamasi va metallizatsion qatlamning qalinligi quyidagicha 
bo‘lishi kerak: tsinkli qoplamlar uchun – 120...180 mkm dan, alyuminli qoplamalar 
uchun – 150...250 mkm dan kam bo‘lmasligi ko‘zda tutiladi. Issiq tsinklash usulida 
olinadigan tsinkli qoplamaning qalinligi 50...60 mkm ni tashkil etishi kerak.
Tutashmalarga ishlov berish quyidagi operatsiyalardan iborat bo‘ladi: yoriq 
va tirqishlarga kanop tiqish, gidroizolyatsiya, isitish qatlamlarini yotqizish, beton 
aralashmasi bilan yaxlitlash, germetizatsiya va yuzalarni pardozlash ishlari. 
Orayopma va tomyopma plitalari choklarini to‘ldirish, devor panellari tutashmalari 
va choklarini to‘ldirish karkas bikrligini oshirishga, karkasning issiqtexnik va 
izolyatsion tavsiflarini oshirishga shart-sharoit yaratadi. 

---

362 
Tutashmalarni to‘ldirish bo‘yicha ishlar montaj jarayonida olib boriladi va 
orayopmalaridan turib bajariladi. Agar konstruktsiyada tutashmani tashqaridan 
qayta ishlash ko‘zda tutilgan bo‘lsa, bu operatsiya montaj davomida birinchi 
qavatdagi narvondan turib bajariladi, keyingilari esa osma lyulkalarda turib amalga 
oshiriladi. Lyulka orayopmaga osiladi va bino qismlariga, ko‘pincha, orayopma 
plitalarining montaj halqalariga mahkamlanadi. Bino uzunligi bo‘ylab lyulka 
montaj krani yordamida ko‘chiriladi