O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

9.4.6. Metall konstruktsiyalarning boltli birikmalari 
 
Po‘lat konstruktsiyalarning boltli birikmalari biriktirishni konstruktiv hal 
etishga va bajarilayotgan yuklamalarga bog‘liq holda dag‘al, normal va yuqori 
aniqlikdagi boltlarda va yuqori mustahkamlikka ega boltlarda bajariladi. Dag‘al va 
normal aniqlikdagi boltlar kesishga ishlaydigan birikmalarda qo‘llanilmaydi.
Bunday birikmalar uchun teshiklar parmalanadi yoki bosib ochiladi. 
Teshikning diametri boltning diametridan 2..3 mm katta, bu birikmalarni 
yig‘ilishni ancha soddalashtiradi. Ammo bunda birikmaning deformativligi ancha 
ortadi, shuning uchun dag‘al va normal aniqlikdagi boltlar bir elementning 
boshqasiga bevosita tayanilishini qayd qilish uchun tayanch stolchasi orqali 
uzatilish tugunlarida plankalar ko‘rinishda, shuningdek flanetsli birikmalarda 
qo‘llaniladi. 
Yuqori aniqlikdagi boltlar bilan biriktirish borish qiyin bo‘lgan joylarda 
porchin mixlarni amalda quyib bushmaydigan joylarda qushiladi. Bunday boltli 

---

481 
birikmalardagi teshiklarning diametri boltlarning diametridan ko‘pi bilan 0,3 mm 
dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Teshiklar uchun minusli qo‘yimga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Bunday aniq teshiklarda boltlar zich joylashadi va suriluvchi kuchlarni yaxshi 
qabul qiladi. 
Yuqori mustahkamlikdagi boltlar bilan biriktirish o‘zida o‘rnatishning 
oddiyligi, yuqori ko‘tarish qobiliyati va kichik deformativlikni mujassamlashtiradi. 
Ular siljishga chidamli va amaliy jihatdan barcha holatlarda yuqori 
mustahkamlikdagi parchin mix va boltlarning o‘rnini bosish mumkin. 
Boltli birikmalarni montaj maydonchasida yig‘ish qo‘yidagi operatsiyalarni 
uz ichiga oladi: 

tutashadigan yuzalarni tayyorlash; 

boltlar o‘tkaziladigan teshiklarni moslashtirish; 

tutashmada biriktirilayotgan elementlar paketini siqish; 

teshiklarni loyihadagi diametrgacha parmalash va doimiy 
boltlarni o‘rnatish. 
Bir-biriga tutashadigan yuzalarni tayyorlash ularni zang, ifloslar, yog‘, 
changdan tozalash, notekisliklarni to‘g‘irlashdan iborat. Detallar va teshiklarning 
chetlaridagi g‘udurlar arralab yoki qirqib tashlanadi. Birlashtiriladigan barcha 
elementlarning teshiklarini moslashtirish teshik diametridan biroz kichik bo‘lgan 
moslashtiruvchi asboblar yordamida erishiladi. Moslashtiruvchi asbob teshiklarga 
urib kiritiladi shu tufayli ular bir-biriga moslanadi. Tortqi biriktirluvchi elementlar 
paketining zarur zichligini ta’minlashi kerak. Paket vaqtinchalik yoki doimiy 
yig‘uvchi boltlar bilan tortiladi, navbatdagi bolt tortilgandan so‘ng oldingisi 
qo‘shimcha ravishda tortiladi. Yig‘ilayotgan paketning zarur zichligini boltlarni 
quyidagi tartibda o‘rnatish bilan ta’minlash mumkin: birinchi bolt markazga 
o‘rnatiladi, keyingilari esa o‘rtadan maydon chetlariga qarab bir tekis qilib 
o‘rnatiladi. 

---

482 
Doimiy boltlarni o‘rnatish konstruktsiya to‘g‘irlangandan so‘ng boshlanadi. 
Boltlar paketni tortishdagi ketma-ketlikda o‘rnatiladi. Boltlarning uzunligi va 
diametri loyihada kelishiladi.
Yuqori mustahkamlikdagi boltlarning gaykalari tarirovkali kalit bilan 
tortiladi, u boltlarni tortish kuchini nazorat qilish va tartibga solish imkonini 
beradi. Boltlar tortishdagi katta kuchlarga bardosh berishi uchun ular maxsus 
po‘latlardan tayyorlanadi va termik ishlov beriladi. Boltlar ancha zich va yaxlit 
birikmaga ega bo‘lishga imkon beradi. Siljituvchi kuchlar ta’sirida biriktirilayotgan 
elementlar o‘rtasida ishqalanish kuchlari vujudga keladi, bu kuchlar bu 
elementlarning bir-biriga nisbatan siljishiga tusqinlik qiladi. 
Yig‘ilgan konstruktsialarning geometrik o‘lchamlri tekshirilgandan so‘ng 
loyihaviy kuchlanishga yuqori pishiqliqdagi boltlar yakuniy tortiladi. Boltlarning 
berilgan miqdordagi tortilish kuchlarini tartibga solish qo‘yidagi usullardan biri 
bilan ta’minlanadi: gaykani burash burchagiga qarab, boltning o‘qda tortilishi 
bo‘yicha, indikator turdagi kalit bilan bo‘rash momentiga ko‘ra, 
gaykaburagichning zarbalari soniga ko‘ra.