O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
7.4. Xodimlardan foydalanish intensivligining tahlili 
 
Xodimlardan foydalanish intensivligi darajasini quyidagi ko’rsatkichlar 
yordamida tahlil qilish mumkin:

smenalik koeffitsienti – Ksm, 

smenalik rejimidan foydalanish koeffitsienti – K foy. sm; 

og’ir jismoniy mehnatda band bo’lish koeffitsienti – Kog’; 

nufuzli bo’lmagan ishlarda band bo’lish koeffitsienti – Knuf; 

ishlovchilar diqqatini asosiy ishdan bo’lish (chalg’itish) koeffitsienti – Kchal.
Ishchilarning smenalik koeffitsienti va smenalik rejimdan foydalanish 
koeffitsienti hamma ishchilar tomonidan ishlangan umumiy nafar-kunlarni ularning 
eng katta smenadagi soniga nisbati bilan topiladi.
1. 
S 
ish (um)
K s
m
= ------------------- 
S 
eng katta sm.ish
(7.6.) 
2. 
IVJ 
(umumiy) 
K 
almashuvchanlik
= --------------------------- 
IVJ 
eng kam smenada
(7.7) 
3. 
K
sm
K s
menali rejim
= ----------------- 
Smenalar soni
(7.8) 
4. 
S
ish joyi
K 
to’xtovsizlik
= ------------------------------- 
S 
eng katta smenadagi ishchilar 
(7.9.) 

---

142 
5. 
S 
nuf.bo’lmagan ishdagi ishlovchilar
K 
nufuzli bo’lmagan
= ----------------------------------- 
S 
o’r.ro’yxat.
(7.10) 
6. 
S 
chalg’itilgan ishchilar
K 
chalg’itish
= ------------------------- 
S 
o’r.ro’yxat.
(7.11) 
Misol, smenalarda ishlangan ish vaqtlari quyidagi ma’lumotlarda tavsiflanadi: 1-
smenada 22.000 kishi-kun, 2-smenada - 18.000, 3-smenada-10.000 kishi-kun 
ishlangan.
K
sm
= (22000 + 18000 + 10000) : 22000 = 2,27, 
K s
m.rej.
= 2,27:3 = 0,76 
Ma’lum davr uchun bu koeffitsientlarning o’zgarishi smenalar bo’yicha 
ishchilardan va uskunalardan foydalanilayotganligidan dalolat beradi.
Ishlab chiqarish omillarini rivojlantirish balansi va xodimga bo’lgan ehtiyojni 
aniqlash uchun ish joyidan reja-hisob birligi sifatida keng foydalanilayotgan 
sharoitda, xodim bilan komplektlashtirilganlik darajasi quyidagi formula bilan 
hisoblanishi mumkin: 
D
n
= S 
h 
: J 
h
(7.12) 
Bu yerda: 
D
n
 - xodimning komplektlashtirilganlik darajasi; 
S
h
 - haqiqatdagi xodim soni; 
J
h
 -korxonadagi ish joylarining haqiqatdagi soni. 
Bitta ish joyida ketma-ket yoki parallel holda bir nechta ishchilar ishlashlari 
mumkin. Shu bois ish joylarini komplektlash uchun ko’p ishchilar talab qilinadi. Ish 
joylarini to’liq komplektlashtirish uchun zarur ishchilar soni (Srej) quyidagi formula 
bilan aniqlanadi:
S
rej
=J
rej
x K
sm
x K
to’l
(7.13) 

---

143 
Bu yerda:
J 
rej
 - reja davridagi ish joylar soni; 
K
sm
 - rejalik smenalik koeffitsienti; 
K
to’l
 - ish joylarining to’latilish koeffitsienti.
Agar bir ish joyida bitta ishchi band bo’lsa, unda 
K
to’l
 
=1. Qolgan koeffitsientlar 
ushbu ish bilan band bo’lgan vaqtning ish vaqti fotografiyasi va boshqa ishlangan 
vaqtni hisobga olish ma’lumotlaridan foydalanishga asoslangan holda umumiy ish 
vaqti jamg’armasiga nisbati bilan topiladi.
Mehnatni mexanizastiyalash – korxonalar iqtisodiyotini rivojlantirishning 
muhim muammolaridandir. Qo’l mehnatini kamaytirishni tahlil qilish uchun mashina 
va mexanizmlar yordamida ishlovchi ishchilar salmog’i, mashina va mexanizmlar 
yonida yoki faqat qo’l mehnati bilan band bo’lganlar salmog’i hamda mashina va 
mexanizmlarni sozlash va ta’mirlash ishlarini bajaruvchilar salmog’i haqidagi 
ma’lumotlardan foydalaniladi.
Mehnatning 
mexanizastiyalashganligiga 
umumiy 
bahoni 
mehnatni 
mexanizastiyalashganlik koeffitsienti beradi (Km). Mexanizastiyalashgan ishlarda 
band bo’lganlar sonining umumiy ishlovchilar soniga nisbati bilan aniqlanadi:
èø ÷è
m
m
m
C
C
C
K


(7.14.) 
Bu yerda:
S
m
 - mexanizastiyalashgan ishlarda band bo’lgan ishchilar soni; 
S
ishchi
 - qo’l mehnatida band bo’lgan ishchilar soni. 
Xodimlar faoliyati auditida muayyan ko’rsatkichlardan foydalaniladi.
Xodimdan foydalanish intensivligi korxona ishlab chiqarish quvvatlarining 
o’zgarishiga qarab tahlil qilinadi. Bunday quvvat oshgan yoki uning ba’zi qismlari 
rekonstruktsiya qilingan hollarda yordamchi hodimlar ham, ma’muriy-xo’jalik 
xodimlari ham ko’payishi aniq. Shunday ekan, bu kategoriyalarning oshishini ishlab 
chiqarish quvvatlari bilan bog’liq holda o’rganish zarur.

---

144 
7.4.-jadvalda xodimlardan foydalanish intensivligini tahlil qilish imkonini 
beradigan ko’rsatkichlarning minimal yig’indisi berilgan. 
Bu kategoriyadagi xodimlar mehnati nisbatan tejalishining umumiy o’lchamini, 
avvalo, ikki guruh omillar qo’shilishi natijalari sifatida tahlil qilish zarur: