|
Nafas olish sistemasining evolyusiyasi.
Adabiyotlar: NU37-175); 2-(249-275).
Nafas olish organlarining evolyusion tarakqiyoti million-million yillarni о‗z ichiga oladi. Dastlab yuqori bosqich hayvonlar ham jabra, ichak, traxeya bilan о‗pkalari yaxshi rivojlanmaganligi uchun kupincha nafas olish organlari vujudga kelgan. Suvda va quruqda yashovchilarning vakili baqa о‗pka va teri orqali nafas olishini ahamiyati katta. Baqa ajdodi panja qanotli baliq bо‗lib, jabra orqali nafas olgan, bunday nafas olishni tuxum tujayradan chikkan baqaning lichinkasida kurish mumkin. 300-400 mln, yillar oldin kurgochilik munosabati bilan haivonlar turlicha moslashishdi. Organlar shakli, vazifasi yoki murakkablashii sodir bо‗ladi, yer kurrasi hayot uchun kurash bо‗lib ikki yunalishda ketadi. Suvda va kurukda yashovchilar,hamda butunlay kuruklikka moslashgailar. Sut emizuvchilar hatto kushlar ham о‗pka orqali nafas olshga о‗tgan. Nafas olish orgaiizmga kislorod kirishi va karbonat angidridning chiqib ketishidan iborat. Kislorodni о‗pkadan tо‗qimalarga, karbonat angidridni tо‗qimalardan о‗pkaga qon tashib beradi. Odam va yuksak xayvonlarda nafas kuyidagi protsesslarni о‗z ichiga oladi.
tashqi nafas olish yeki о‗pka orqali nafas olish- organizm bilai tevarak muhit о‗rtasida о‗pka orqali gazlar almashinuvi shunday nom bilan ataladi
ichki yeki tо‗qimalar orqali nafas olish – hujayralarda rо‗y beradigan protsesslarni о‗z ichiga oladi;
kapiliyarlar gazlarni tashishi, ya‘ni qon orqali о‗pkadan tо‗qimalarga kislorod va tо‗qimalardan о‗pkaga karbonat angidrid gazi yetib borishi.
Normal holda odam burnidan nafas olishni tavsiya kuradi, masalan, tumov bо‗lishi tufayli burundan nafas olish kiyinlashgandagina ogzidan ham nafas oladi. Burundan iafas olish organizm uchun katta ahamiyatga ega. Havo burundan о‗tar ekan, burunning shilliq pardasida qon tomirlari bо‗lganidan iliydi. Bundan tashkari, havo bilan birga kirgan chang zarralari burunda ushlanib koladi. Burun shilliq pardasining hilpillovchi tukli epiteliysi va burunning ilon izi yullari havoning shu tarika tozalanishiga yordam beradi. Havo burundan burun-xalqumga, hikildoqqa va
traxeyaga о‗tadi, keyin traxeya, kо‗krak bо‗shlig‗ining ichida bronxlarga bulinadi, bronxlar esa, maydarok shoxchalarga va nixoyat eng mayda naychalarga, ya‘ni bronxiolalarga bulinadi, bular esa о‗pka pufakchalari yoki alveolalarga bо‗linadi. Traxeya va bronxlar hilpillovchi tukli epiteliy bilan qoplangan, bu epiteliy tuklari og‗iz bо‗shlig‗iga qarab tebranma xarakat qiladi, Nafas yо‗llarini qoplaydigan shilliq parda shu tarika shilimshik tashqariga chikishiga, shilimshiq bilan birga havo yullariga kirib kolgan chang zarralarining ham chikib ketishiga yordam beradi. Alveolalar nafas yullarining gazlar almashinadigan qismidir. Nafas olish (inspiratsiya) jarayoni kо‗krak bо‗shlig‗ining vertikal, sagital, frontal yunalishlarida kengayishi tufayli yuzaga keladi. Qovurg‗alar kо‗tarilishi va diafragmani pastga tushishi natijasida kо‗krak bо‗shlig‗i kengayadi. Tashqi qovurg‗alararo va tog‗aylararo muskullarning qisqarishidan qovurg‗alar yuqoriga kо‗tariladi, birmuncha gorizontal holatni egallaydi. Tо‗sh suyagining pastki uchi oldinga yо‗naladi. Nafas olishda qovurg‗alar xarakati tufayli kо‗krak qafasning razmerlari kо‗ndalang va uzunasiga kattalashadi. Kо‗krak qafas muskullari va diafragmaning nafas xarakatida oz yoki kо‗p ishtirok etishiga qarab, kо‗krak qovurg‗a va qorin yoki diafragma nafas tiplari farqlanadi. Erkaklarda nafasning qorin tipi, ayollarda kо‗krak tipi ustunlik qiladi.Nafas olishda о‗pka kо‗krak qafasning xajmi kattalashishiga qarab passiv harakat kiladi.О‗pkaning nafas oladigan sathi kattalashadi, undagi bosim pasayadi 0,26 kPa yoki 2mm sim.ust, atmosfera bosimiga nisbatan nafas yо‗llari orqali о‗pkaga havo kirishi ta‘minlanadi. О‗pkadagi bosyamning tezda baravarlashuviga ovoz paylari tusqinlik qiladi, u yerda nafas yuli toraygan. Tez-tez nafas olishda ichki kiyshiq, qorin va tishli muskullar qiskaradi.
Nafas bosimi azolari. Halqum. Asosan bir nechta bo`laklarga bo`lib o`rganiladi. Og`iz bo`shlig`idagi to`siqlardan o`tgan havo bo`shliqlar orqali halqumga o`tadi. Halqum tubi tafovut etiladi. Plastinkalarning orqa chekasini uzun o`simtalar shoxsimon va pastki o`rta shoxsimon o`simtalar joylashgan.
Hiqildoq. Hiqildoq ayrisi traxeyalar orqali bronxlarga bo`linadi. Hiqildoq 5- ko`krak umurtqasi ro`parasida joylashgan. Hiqildoq eng muhum organ hisoblanadi. Hiqildoq segmentlari tojsimon hiqildoq muskullaridan iborat. Hiqildoq ichki tomondan qismlarga bo`lingan. Ularning mushaklari ikkita ko`ndalang v abo`ylama muskullardan tashkil topgan.
Hiqildoq skeleti. Hiqldoq skeleti asosan qalqonsimon , uzuksimon cho`michsimon va elastik tog`aydan iborat. Erkaklarda qalqonsimon bo`rtig`I kuchli rivojlangan. Ikkala jinslarda ham jinsiy yetilishdan keyin qalqonsimon tog`ay farq qiladi. qalqonsimon tog`ayni adam olmasi deb ataladigan bo`yinni o`rta qismida joylashgan kemani burniga o`xshash qalqonsimon tog`aylar farq qiladi. pastki shohsimon , uzuksimon o`simtaning medial yuzasida uzuksimon tog`ay bilan birikadigon bo`g`im yuzasini hosil qiladi.
Havo o`tkazuvchi a`zo. Bronxial daraxt. O`pkaning ichki tomoniga kirishda o`ng va chap bosh bronxga bo`linadi. O`ng bosh Bronx qisqa va keng chap tomonga pastlashgan bosh bronxlar uchi o`pkaga kirib turadi. Chap yuqori bo`lak bronxi pastki bronxlarga o`pka tarmoqlanganda o`ng va chap o`pka arteriasiga kiradi. Har bir bronxlat ichida Bronx bo`lakchalari o`pka darvozasida ng bosh Bronx 3ta chapi esa 2 ta bo`lakka bo`linadi. Bronx bo`laklari o`pka darvozasida 10 ta segmentar
bronxlarga bo`linadi 7- va 8- segmentar Bronx chap tomonda qo`shiadi. Bronxlar ichkarida tarmoqlanadi.
Nafas sistemasi. Bronxiolalar dixotomik bo`linadi va diametric 1mm bo`lgan bo`lakcha bronxi hosil bo`ladi. Shu o`lchamdagi bronxlar Bronx daraxtini hosil qiladi. Ichki tuzilishini o`pkani quyi qismida ko`rish mumkin . Yuqori sigmentar bronxlarni taqqoslaganda traxealarda uzuksimon tog`aydan mavjud bo`lgan va ular devorini mustahkamlaydi. Bronxiolalarda skelet tog`ay bo`lmaydi. Ular o`z ichiga siliq va muskul tolalari va bronxlarni uzayishiga qarab elastik tolalarni ham qamrab oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
