O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Me‘dada ovqatni hazm bо‗lishi. Ovqat me‘daga tushgach 3-8 soat turib, ichakka о‗ta boshlaydi. Me‘da «ovqat deposi» funksiyasini о‗taydi, u yetilgan ovqatni katta xajmini saklab turadi. Me‘da shirasi rangsiz-reaksiyasi kislotali bо‗ladi chunki NSl borligiga bog‗liq (0,3-0,5 protsent). Me‘da shirasida oqsillarni parchalovchi ferment-pepsin bor bо‗lib, oqsil murakkab bо‗lgan polipentidlarga,albumozlar parchalanadi, pepsin inaktiv (pipsinogen holatida bо‗lib, NS1 kislotasi ta‘sirida aktivlashadi. Me‘da shirasidagi pepsin va ximozin ferment sut oqsilini ivitadi, ya‘ni sutning suvda eriydigan (kozeinga) oqsiliga aylantiradi. Yog‗lar lipaza fermenti ta‘sirida glitserin va yog‗ kislotaga parchalanadi. Me‘dadagi lipaza fakat emulsiya xoliga kelgan .yog‗larga ta‘sir etadi. Me‘da shirasidagi karbon, suvlarni parchalovchi ferment yuk Sо‗lak fermenti ptialin va maltaza ta‘sirida pilorik qismida parchalanadi. NS1 (pepsinogenni pepsinga aylantiradi sutning ivishiga – pepsin va ximozin ta‘sirida kazoyenogenni kazoyenga aylantirishda qatnashadi). Bakteriyalar NS1 ta‘sirida tez nobut bо‗ladi.
Hazm turlari. Gidrolitik fermentlaming kelib chiqishi mohiyatiga qarab hazm xususiy, simbiont va autolitik kabi uch turga b o ‗linadi.
Xususiy hazm-muayyan makroorganizmda, uning hazm bezlarida, epitelial hujayralarida sintezlangan so‗lak, meda va meda osti, ingichka ichak epiteliysi fermentlari tomonidan amalgaoshiriladi.
Simbiont hazm-oziqli moddalar gidrolizi, makroorganizm hazm yo‗lidagi bakteriya va sodda hayvonlar fermentlari tomonidan amalga oshiradi. Odamlarda bu turdagi hazmning ahamiyati kam. Ovqatdagi kletchatka odamlarda simbiontlar feimenti ta‘sirida y o ‗g ‗on ichakda gidrolizga uchraydi. Autolitik /itfzm- organizmga ovqat tarkibida tushuvchi ekzogen gidrolazalar hisobiga amalga oshiriladi. Chaqaloqlarda xususiy hazm to‗la rivojlangan emas, shuning uchun ham uiarda autolitik hazmning ahamiyati kattadir. Ona suti tarkibida ovqatli moddalar bilan birgalikda fermentlarham tushadi va ular gidrolitik jarayonida ishtirok etadilar.
Oziqli moddalaming gidrolizjarayoni qaerda bajarilayotganligiga qarab hazm bir necha turga, hujayra ichi va tashidagihazmlarga bo‗!inadi.
Hujayra ichidagi hazmfagotsitoz va pinotsitoz (endotsitoz) yo‗ li bilan hujayra ichiga olib kirilgan moddalaming lizosomal fermentlar ta‘sirida gidrolizga uchrashi. Hujayradan tashqaridagi hazm d is ta n t va kontakt, devor oldi yoki
membranadagi hazmga boMinadi. Distant hazm fermentlar hosii bo‘lgan joydan ma‘lum bir uzoqlikda, hazm yo‗li bo‗shlig‗ida so‘lak, me‘da va me‘da osti bezlari fermentlari ta ‘sirida amalga oshiriladi. Bunday hazm bo ‗shliqdagi hazmdeb ham ataladi.
Devor oldi, kontakt yoki membranadagi hazm ing ich ka ichak ning mikrovorsinkalari va mukopolisaxarid ipchalari glikokalikslar bilan hosii
qilingan juda katta yuzada amalga oshiriladi, mikrovorsinkada «saflanib» turgan fermentlar ta‘sirida moddalar gidrolizga uchraydi.
Me‘da sekretsiyasiiing tekshirish metodlari. V.A.Basov xayvonlarni me‘dasiga fistula quyish operatsiyasini birrinchi marta kiladi va me‘da shirasini о‗rganish mumkin bо‗ladi. Olingan shira ovqat sо‗lak bilan aralash bо‗lib, shirani tarkibini о‗rganish mumkin buldi. Nemis olimi Geydengayn ajratilgan me‘dani ajratish yangi xirurgik metodini ishlab chikdi. I.P.Paplov ovqat hazm qilish organlarini funksiyasini о‗rgangan birinchi olim hisoblanadi, I.P.Pavlov 1889 yilda itni kizilungachini qirkqib, yolgondakam ovqatlantirish usuli bilan (ezofagotatsiya) me‘dadagi fistula orqali shira yigib olgan. Bu usul bilan yig‗ilgan shira ovqat moddalari sof shira xususiyatini о‗rganishga imkon beradi va kishilar me‘da bezlarining sekretsiyasi buzilganda davolash maqsadida ishlatiladi. Odam me‘da shirasini tekshirish uchun me‘daga rezina nay-zond kiritiladi. Keyingi vaqtlarda datchikli zontni tadbik etish yangi usul hisoblanadi va vodorod ionlarini aktiv reaksiyasini uchi asbob hisoblanadi. Me‘da shirasi faqat ovqat yegandan sо‗ng chikqadi, bundan tashqari, ovqat hazm qilinmaganda ham oz-ozdan kislotali shira ajratilib turadi.Me‘dani harakati: Hazm protsessida ovqat me‘dada mexanik ta‘sirlarga ham uchraydi. Me‘da devorlari uzunasiga, qattiq va doira shaklidagi tekis tolali muskullardan tashkil topgan bо‗lib, bu muskullarni kisqarshi -me‘daning motor (xarakat) funksiyasi natijasida ovqat moddalari aralashtirish, yozish va me‘dadan ichakka utkazishdan iborat bо‗ladi.
Me‘da xarakati tonik peristialtik qisqarishlarda bо‗ladi. Ovqatni yakka о‗tishida pilorik sfinktorni va me‘da devorlarini qisqarishini ovqatni sо‗rilishiga evakuatsiya qilinishiga yordam beradi. Ovqatning me‘dadan ichakka evakuatsiya qilinishiga tezligi ovqatning miqdori, tarkibi, muhit reaksiyasiga bog‗liq bо‗ladi, ayniqsa xlorid kislota aloxida rol о‗ynaydi. Agar me‘da va ichak reaksiyalar kislotalari bо‗lsa, sfektor berk bо‗ladi, ichakdagi reaksiya ishqoriy bо‗lganda u ochiladi.
Hazm bezlari shirasi tarkibidagi gidrolitik fermentlar ta‘sirida ovqatli moddalar gidrolizga uchraydi, elektrolitlar gidrolitik jarayon uchun optimal pH ni yaratib beradi, shilimshiq moddalar, bakteriotsid moddalar, immunoglobulinlar himoya vazifasini o ‗taydi. Hazm bezlaridan shira ajralishi nerv, gumoral va parakrin mexanizmlari yordamida boshqarilib turiladi. Eferent nerv, ulaming mediatorlari, gormonlar va fiziologik faol moddalar, glandulotsitlar retseptorlariga va hujayra ichi jarayoniga ko‗rsatgan ta‘siriga qarab shira ajralishini q o ‗zg‗atishi yoki tormozlashi mumkin. Bezlami shira ajratish faoliyati ulaming qon bitan te‘minlanish darajasiga bog‘liq. Shira miqdori bir vaqtda faol holdagi bez hujayralari miqdoriga bog'liq. Bezlar har xil tarkibda shira ajratuvchi glandulotsitlardan tashkil topgan va o ‗ziga xos boshqaruv tizimiga ega. Bezdan
ajralayotgan shira miqdori va tarkibi iste‘mol qilinayotgan ovqat tarkibiga moslashgan holda bo‘ladi. Parasimpatik xolinergik neyronlari hazm bezlari shira ajratishini tezlashtiradi. Simpatik neyronlar esa hujayra membranasidagi a va ß adrenaretseptorlar turiga bog‗liq holda shira ajralishini tormozlaydi va trofik ta‘sir ko‗rsatadi. Bezlardan shira ajralishiga shuningdek, gastrointestinal boshqaruvchi peptidlar ham ta‘sir ko‗rsatadi.
Ingichka ichakni shilliq pardasidagi vorsinkalar orasida Liberkyun bezlari bor. Bezni soni 10mln bо‗lib, satxi 14m ga teng bо‗ladi. Bu oddiy naysimon Liberkyun bezlari ichak shirasini ishlab chikaradi va 0,2-0,4 mm keladi. Faqat 12 barmokli ichakdi Brunner bezlari bо‗ladi va boshka ichaklardan farklanadi. Bundan tashkari ingichka ichakda bir talay limfa tugunlari bо‗ladi va bu tugunlardagi limfatiklar ichakka tulgan mikroorganizmlarni zararli moddalarni zararsizlantiradi. Yonbosh ichakda limfa follikulalari bо‗lib,. 200 tagacha bо‗ladi (plakchalar) Yonbosh ichakda yana Peyer blyashkali bо‗ladi, ular ya‘ni 1-3 sm, buyi10 smgacha bо‗lib, u mumiy soni 30-40 tagacha boradi. Ichak hamma tomondan qorin pardasi bilan koplangan bо‗lib, muayyan о‗rinda ushlab turadi.
Simpatik tizimining preganglionar nerv tolalari oxiridan- atsetilxolin, enkefalin, neyrotenzin; postsinaptik tolalari dan- noradrenalin, atsetilxolin, VIP; parasimpatik preganglioner neyronlardan-atsetilxolin va enkefalin; postganglionar nerv tolasidan-atsetilxolin, enkefalin, VIP lar ajraladi. M e‘da va ichak sohasida, shuningdek, gastrin, somatostatin, R - substansiya, xolesistokininlar ham mediator vazifasini o ‗taydilar. Oshqozon-ichak tizimi faoliyatini xolinergik neyronlar kuchaytiradi, adrenergik tolalar tormozlaydi. Hazm faoliyatini gumoral boshqarishda gastrointestinal gormonlarning ahamiyati katta. Bu moddalar me‘da, o ‗n ikki barmoqli ichak, me‘da osti bezi shilliq qavatlari endokrin hujayralaridan ishlab chiqariladi. Bu hujayralar aminlarni qamrab olib ulam i karboqsillash xossasiga qarab APUD-tizimideb ataladi. Bu moddalaming ayrim lari neyronlarda hosil b o ‗ ladi va neyrotransmitter vazifasini o'taydilar. G astrointestinal gormonlar shira ajratish, motor, so‗rilish, trofik jarayonlami, boshqaruvchi peptidlami ajralishini boshqaradi va umumiy ta‘sir ko‗rsatadi: modda almashinuvi, yurak -qon -tomir tizim i, endokrin tizimi faoliyatlariga ta ‘sir qiladi.
Ingichka ichakda ovqat hazm bо‗lishi: Ingichka ichakni shilliq pardasidagi Liberkyun bezlari ichak shiralarini ishlab beradi va ingichka barcha ovqat moddalari ichak shrasining ta‘sirida oxirigacha parchalanib qonga suriladi. Ichak shirasini toza xolda yigib olish uchun Tiri va Vslla ingichka ichakning xronik metod bilan operatsiyasiii taklif etadi va ingichka ichakni 30-40 sm kemilib, uning ikki uchini tashkariga chiqarib turadi. Ichakni qirqilgan uchlari bir biriga tiqilib butunligi tiklanadi. Ajratib olingan ichak bо‗lagida ichak tutqichga, qon , limfa tomirlari, nervlariga shikast yetmagan bо‗lishi kerak. Bundan tashkari, ichak shirasini tekshirish uchun ichakni turli qismlariga fistulalar kuyish metodlaridan ham foydalaniladi.
Ichak shirasini tarkiblari va xossalari Toza ichak shirasi loykaroq rangsiz suyuqlik bо‗lib, zichligi 10.10 ga teng, ichak shirasini ichakning boshidan oxirigacha uning shilliq pardasida joylashgan. Liberkyun bezlari ajratadi. Bir
sutkada 2-3 l ichak shirasi ajraladi, u muhit ishqoriy reaksiyali (RP 6,2-7,5). Shiraning zich moddalari 1.6% shuidan 1 % organik moddalar (fermentlar, nuklein kislotalar mukoproteinlar, sut kislota, mochevina) va anorganik moddalari (Na + , K
+ , Sa-, S1-, NSO₂) kiradi. Ichak shirasning fermentlariga -leysinaminopeptidaza, aminopeptidaza, katepsin, fosfolipidlar, lipaza, karbogidraza va spetsifik fermenti enterokinaza kirib, ichakdagi ovqat moddalarini parchalaydi.
Yugon ichakda ovqat hazm bо‗lishi: Ingichka ichakda bо‗lmagan ovqat moddalari yо‗g‗on ichakka о‗tadi va u yerda qisman sо‗rilish protsessi davom etadi. Yutoi ichak uzunligi 1,5-2 diametri 4-8 sm. Ingichka ichakni yо‗g‗on ichakka о‗tishi joyida sfinkter bor. Ingichka ichakni parasimpatik nerv reflektor harakati natijasida sfinkterni ochilib turilishi natijasida moddalar porsiya bilan yugon ichakka utib turadi, Ovqat yeyilgach 1-4 minutdan sо‗ng 0,5 minut davriy ravishda ochiladi va kur ichakka 15 ml gacha porsiyalar bilan ovqat butkasi о‗tadi. Yugon ichak devorida shira va shilliq bezlari bо‗ladi va biroz miqdorda shira ishlab chikaradi, bu shiralarda fermentlar deyarli bulmaydi. Yugon ichakda asosaiy suv suriladi. Usimlik kletkasi yugon ichakka о‗zgarmasdan о‗tadi. Yugon ichakdagi bakteriyalar ta‘sirida parchalanadi. Bundan tashqari uglevodlarni, oqsillarni chiritadigan bakteriyalar ta‘sirida parchalanadi. Yugon ichakda parchalanish protsessi natijasida indol, fenol, skatol zaxarli moddalar hosil bо‗ladi.
Surilish: deganda suv va unda erigan oziq moddalar, tuzlar hamda vitaminlarning hazm kanalidan qon va limfaga utish protsessi tushiniladi.Surilish protsessi asosan ingichka ichakda bо‗lib о‗tadi. Ingichka ichakni yuzasi katta 4-5 sm bо‗ladi, chunki vorsinkalar hosil qiladi. Odam ingichka ichakning 1mm sathiga 18- 40 vorsenka tugri keladi. Surilish murakkab fiziologik prodeyesdir. Uni moddalarni oddiy difо‗ziyasi, ya‘ni katta qonsetratsiyali eritmadan modldlarning kichik qonsentratsiyasi eritma tomonga xarakatlanishi deb qisman tushuntirish mumkin. Ba‘zi moddalar ularni qondagi miqdori chakdagi miqdoridan kura kuprok bо‗lsa ham surilaveradi, ya‘ni moddalar qonsentratsiyasi gradiyenti aksiga karab-ichakdan qonga о‗tadi. Surilish moddalarni aktiv tashish protsessidir. Aminokislotalar bilan glyukoza tugridan tugri vorsinkalar kapilyaridagi qonga suriladi, u yerdan esa ,qon jigarga olib boruvchi darvoza venasiga kuyiladigak ichak venalariga va ulardan jigar orqali utib u yerda ozuq moddalar о‗zgarishlariga uchraydi, Yog‗lar asosan limfga, oz qismi qonga о‗tadi. Yog‗lar ichakda glitsirin va yog‗ kislotalarigacha parchalanadi. Glitsirin suvda eriydi va oson suriladi. Yog‗ kislotalarining surilish uchun ularni eruvchan xolga keltiradigan ut kislotalari kerak ut kislotalari va yog‗ kislotalari bilan birga surilib ketadi. Ichakda ut kislotalari yuq bо‗lganda yoki kam bо‗lganda yog‗ning hazm bо‗lishi va surilishi bо‗ziladi.