O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati Chirchiq Davlat Pedagogika Instituti. Sirtqi 9. guruh. Oʻzbek tili va adabiyoti yoʻnalishi talabasi Sultonova Shahnoza Morfologik so‘z shakllari mavzusidagi

Morfologiyaning o`rganish ob`ekti

Morfologiyaning o`rganish ob`ekti masalasida N. S. Trubetskoydan keyin xilma-xil fikrlar yuritildi. N. S. Trubetskoy tavsiya qilgan uch bo`limning faqat oxirgisi - an`anaviy almashinuvlargina morfologiyaning o`rganish ob`ekti bo`lishi mumkinligini ko`rsatadi. "Russkaya grammatika" (1980)da ham xuddi shunday pozitsiya ko`zga tashlanadi. SB.Bedshteyn avvalo fonetik o`zgarishlar (foneticheskie izmeneniya) va fonetik almashinuvlar (foneticheskie cheredovaniya)ga ajratgani holda birinchisi (vada-vodno`y) so`zlarida bir morfema ikki xil ifodalangan: vad-vod, faqat fonetik pozitsiya bilan bog`liq bo`lib, fonetik harakter kasb etadi. Ikkinchisida esa (gnat’- gonyat’, nesti-nosit’, lezt’-lazit’) o`zak morfemalar variantlari o`zaro boshqacha munosabatdadir. Bu o`rinda variantlar fonetik pozitsiya bilan emas, balki grammatik (leksik, gramatik), so`z yasalishi, leksik va boshqa shart-sharoitlar bilan izohlanadi. O`z navbatida almashinuvlarni ham turlarga bo`lish lozimligini ta`kidlaydi. Uning fikricha, fonemalar ham, morfemalar variantlari (allomorflar) ham almashinishi mumkin. Almashinuvda ma`lum grammatik pozitsiyada morfema ustiga qo`yiladigan urg`u, intonatsiya va boshqalar ham belgilovchi faktor bo`lishi mumkin. YUqorida ko`rsatilgan almashinuvlardan faqat birinchisi morfonologik almashinuv bo`lib, u morfolgiyaning o`rganish ob`ekti bo`lishi kerakligini ko`rsatadi. Ikkinchi tipdagi almashinuvda allomorflar almashinuvi yuzaga chiqishi va uning so`z yasalishi bo`limiga oidligi, uchinchisi esa super-segment almashinuv ekanligi aytiladi. O.S.Axmanova morfologiyaning o`rganish ob`ektini ancha kengaytiradi. U morfologiyani turli fonemalarning morfonologik elementlarini hosil qilish uchun 59 qo`llanish printsipini o`rgaiuvchi fan sifatida talqin qiladi. V.A.Red’kin morfonologiya doirasini yanada kengaytirdi.

Uning fikricha, morfonologiya bu so`z strukturasi va fonema, prosodema terminlari bilan nomlanadigan, uni tashkil atuvchi komponentlar haqidagi ta`limotdir. U morfonologik fositalarga urg`u, so`z komponentlarining joylashish tartibi va qo`shilish qoidalari, ularning variatsiya (almashinuv) qoidalari interfiktsasiya va boshqa ayrim so`zning tovush elementlarini kiritadi. E.A. Makaev va E.S. Kubryakovachar morfonologiya-bu morfemalarning fonologik strukturasi haqidagi ta`limot, deb hisoblaydilar. Morfologiyaning bevosita o`rganish ob`ekti morfonologik qatorlar bo`lishi kerakligini ta`kidlaydilar. E.S. Kubryakova yana boshqa bir asarida morfema qurilishidagi va bir morfemaning morflari sostavidagi fonologik farqlanish hamda bu farqlanishlarning funktsional maqsadda qo`llanilishi morfonologiyaning o`rganish ob`ektiga kirishini aytadi. V.G. CHurganovaning fikricha, morfonologiya morfema va so`z tarkibidagi fonemalarning tashkil topishi haqidagi ta`limotdir. U morfonologiyaning quyidagi muammolar bo`yich<sup>1</sup>a baxs yuritishi lozimligini ko`rsatadi. Etakchi va ko`makchi morfemalarning shakllanishida xizmat qiladigan fonemalarning tartibi va sostavi. Morfem birliklarining so`z ichida birlashish jarayonida fonemalar tartibi va sostavining o`zgaruvchi (modifikatsiyasi). Bundan modifikatsiyalarning doimiy va ularning so`z yasalishi va so`z o`zgarishi sistemasidagi o`rni. Tarkibidagi fonemalar sostavi va tarkibiga bog`liq ravishda morfologik elementlarning tanlanish qonuniyati. G`arb tilshunosligidagi morfonologiyaga bunday xilma-xpl qarashlar turkologiyada ham aks etmoqda. Xususan, "Sravnitel’no-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazo`kov", "Fonetika" kitobining fonomorfologiya bo`limi E. S. Kubryakova kontsepsiyasiga asoslangan. Boshqird tili gramatikasida esa agglyutinatsiya va reduplikatsiya jarayonida yasalish asoslari o`rtasida yuz beradigan 60 fonetik o`zgarishlar morfonologaya predmeti hisoblanadi. M.Z. Zakiev ham morfonologiyani morfemalarning fonologik strukturasini o`rganuvchi ta’limot sifatida tushunadi.

Shu bilan birga, turkiy tillar morfonologiyasiga bag`ishlangan ishlarda turkiy tillar uchun harakterli bo`lgan singarmonizm hodisasi ham morfonologiyaga kiritiladi. A.A. Reformatskiy esa, birinchi bo`lib turkiy tillar morfonologiyasi haqida fikr yuritib, qozoq va qirg`iz tillaridagi singarmonizm hodisasini tadqiq qilar ekan, turkiy tillardagi unlilarning singarmistik variantlari gramatik fakt darajasiga ko`tarilmasligi, shuning uchun ham u morfonologiya doirasida emas, balki faqat fonetika doirasida o`rganilishi lozimligini ta`kidlagan edi. Lekin turkiy tillardagi morfemalar variatsiyalari ko`p hollarda bevosita singarmonizm hodisasi bilan bog`liq bo`lganliga tufayli, singarmonizm hodisasini ham morfonologiya doirasida o`rganish foydadan holi bo`lmaydi.