O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati Chirchiq Davlat Pedagogika Instituti. Sirtqi 9. guruh. Oʻzbek tili va adabiyoti yoʻnalishi talabasi Sultonova Shahnoza Morfologik so‘z shakllari mavzusidagi

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2012 yil 20 mart 76-sonli qaroriga muvofiq ―2011-2016 yillar Oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini modernizatsiya qilish va mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash dasturi‖ asosida oliy taьlimning barcha sohalarida tub islohotlar amalga oshirila boshlandi1 . Bu isloxotlarning amalga oshirilishida bevosita ilmiy tadqiqot ishlari sifatini yaxshilashga ham ta’sir etmasdan qolmaydi, albatta. SHu ma’noda o’zbek tilshunosligi mutaxassislari ilmiy salohiyatini yuksaltirishda lingvistik tadqiqotlarning yangi va yangi qirralarining ochila borayotganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Tilshunoslikka valentlik nazariyasi asosida yondashish frantsuz tilshunosligida L.Ten’er, rus tilshunosligida Filicheva N.I. Katsnelьson S.D., nemis tilshunosligida L.Veysgerber, G.Xel’biglar tomonidan boshlangan bo’lsa, o’zbek tilshunosligida I.Qo’chqortoev. G’.Abduraxmonov, A.Nurmonov, N.Maxmudov, R.Rasulov, M.Mirtojiev kabi tilshunosligimizning yetuk darg’alari tomonidan ham tadqiq ishlari amalga oshirildi. Bunda albatta, lisoniy birliklarning birikuvchanlik xususiyatlarini o’rganish valentlik nazariyasiga olib keladi. Tenьerning fe’lning sintaktik xususiyatlariga, uning birikuvchanligiga qiziqishi keyinchalik sintaktik valentlik ta’limotining paydo bo’lishiga turtki bo’ldi va valentlik deganda, birinchi navbatda, fe’lning sintaktik valentligi tushuniladigan bo’ldi. Dastlab u valentlik tushunchasini fe’lning sintaktik tasnifi uchun qo’llaydi va nolь, bir, ikki hamda uch valentlikka ega bo’lgan fe’llarni ajratadi. Ten’er o’z ishlarida gapni struktur tahlil qilar ekan, uning asosida fe’l yotishini ta’kidlaydi va buning natijasida fe’l valentligi nazariyasi vujudga keldi. «Bunga ko’ra gap tuzilishini predikat (ko’p hollarda fe’l bilan ifodalangan) belgilaydi va u o’ziga muvofiq kategorial belgilarga o’rin ochadi. Gapning barcha qismlari fe’l predikat munosabatiga ko’ra unga bog’liq qismlarga (aktantlar, argumentlar, to’ldiruvchilar, partnyorlar, komplementlar va h.k.) va erkin qismlarga (sirkonstantlar, erkin kengaytiruvchilar, hollar, ad’yunktlarga) bo’linadi» 2 . Bu bo’yicha I.Qo’chqortoev, A.Nurmonov, M.Mirtojiev va R.Rasulovlarning 1 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 20 mart 7- sonli qarori. 2 Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo’jaeva S. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi. Toshkent:Fan, 1992. 41-b. 4 tadqiqotlari katta ahamiyatga ega va shularga tayangan holda inson tana a’zolarining sezgi fe’llari turlarini valentlik nazariyasi aspektida tadqiq etish mazkur mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. So’zni til tizimining asosiy birligi sifatida har tomonlama chuqur o’rganish hozirgi tilshunoslikning eng muhim masalalaridan biridir. Bu muammoni hal etishda hozirgi lingvistikaning dolzarb yo’nalishlaridan biri bo’lib qolayotgan valentlikning semantik nazariyasi katta rolь o’ynaydi. Tilshunoslik maydoniga kirib kelgan davrdan boshlab valentlik nazariyasi hozirgi sintaksisning muhim yo’nalishi sifatida shakllanib, tilshunoslikda shakl va mazmun planidagi tadqiqotlarga, so’zlarning birikuvchanligi va gap strukturasini (avvalo fe’llarga nisbatan) o’rganishga ma’lum darajada o’z hissasini qo’shdi. Hozirgi paytda ushbu nazariyaning tushunchaviy mohiyatini ishlab chiqish borasida muayyan natijalarga erishildi. Xususan, yuqorida tahlilga tortilgan ishlar bilan bir qatorda Katsnelьson, Kibardina, Moskal’skaya, Dolinina, Stepanov, Filichyova, Admoni, Schippan, Yenjel kabi tilshunoslarning fe’llar valentlik tasnifini aniqlash tamoyillari, fe’llarning valentligi va mazmuni o’rtasidagi munosabatlarni aniqlash, aktantlarning va kengaytiruvchilarning semantik turlarini ajratish kabi muammolarga bag’ishlangan ishlar, O’zbek tilshunosligida ham fe’llarning ayrim semantik guruhlarining valentlik tabiatini o’rganishga bag’ishlangan tadqiqotlar maydonga keldi . SHunga qaramay, valentlik nazariyasi asosida fe’llarning ma’noviy guruhlarining potentsial imkoniyatlarini, inson sezgisiga ta’sir etuvchi fe’llar guruhining aktanlar va erkin kengaytiruvchilar, obligator (majburiy) va fakulьtativ argumentlarini belgilash, valentlik nazariyasi kategoriyalarining an’anaviy grammatika kategoriyalari bilan munosabatini aniqlash kabilar o’z yechimini kutayotgan masalalardandir. SHu bilan birga valentlik va uslubiy vositalar munosabati muammolari, gap tiplarida fe’llarning realizatsiyasi masalasi ham yuqorida ta’kidlangan ishlar sirasiga kiradi.