O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Sun‘iy va sintetik poyabzal materiallari. Sun‘iy charmlar. 

Poyabzallar 

tayyorlashda  sun‟iy  charmlarning  keng  ko„lamda  qo„llanilishi  sababli  ishlab 

chiqarish  hajmi  ko„payib,  assortimenti  esa  kengayib,  tannarxi  pasayib 

bormoqda.  Sun‟iy  charmlarning  tannarxi  -nisbatan  arzon,  qalinligi  va  barcha 

maydoni  bo„yicha  bir  xil  xususiyatliligi  bilan  tavsiflanadi.  Poyabzallarning  tag 

qismi  uchun  ishlatiladigan  sun‟iy  materiallar  yeyilishga  barqaror,  suvga 

chidamli,  yuza  qatlamidagi  polimer  qoplamning  yuqori  plastikligi  payvand 

qilish,  qizitib  naqsh  bosish  va  qismlarini  osongina  qoliplash  imkonini  beradi. 

Shuning  bilan  bir  qatorda  sun‟iy  charmlarning  ayrim  turlari  ko„plab  egilish-

bukilishga  (ayniqsa,  past  haroratda)  chidamsiz,  havo  va  bug„  o„tkazuvchanligi 

past.  Hozirgi  paytda  mamlakatimizda  va  boshqa  ko„plab  davlatlarda  gigiyenik 

xususiyatlari  hamda  tashqi  ko„rinishi  bo„yicha  xromli  charmlarga  yaqinroq 

bo„lgan  sun‟iy  charmlar  ishlab  chiqarilmoqda.  Ular 

sintetik 

charmlar  sifatida 

ma‟lum.  Sun‟iy  poyabzal  materiallari  ishlatilishi  bo„yicha  poyabzallarning  ustki 

va tag qismi uchun guruhlariga  ajratiladi. 

Polimer  qoplamlarining  tarkibiga  kiruvchi  bog„lovchi  moddalar  bo„yicha 

poyabzallarning  yuza  qismi  uchun  sun‟iy  charmlar  kauchuk  (elasto), 

polivinilxlorid  (vinil),  nitroselluloza  (nitro),  poliamid  (amid),  poliefiruretan 

(uretan)  hamda  shularning  aralashmalari  bilan  qoplangan  guruhlarga  ajratiladi. 

Asosining  tuzilishi  bo„yicha  sun‟iy  charmlar  gazlama  (T),  trikotaj  (TR), 

noto„qima (NT) asosida bo„lishi mumkin. 

---

329 

 

Etastosun‘iy  charmlar 

yuft  va  ayrim  xromli  charmlarning  o„rnini 

almashtiruvchi  charm  sifatida  ko„proq  etiklarning  qo„njlari  uchun  ishlatiladi. 

Bularga  quyidagilar  kiradi:  poyabzal  kirzasi  -  uch  qatlamli  paxta  gazlamali-kirza 

lateks  aralashmasi  (sintetik  kauchuklarning  suvdagi  dispersiyasi)  bilan 

qoplangan  va  vulkanizatsiyalangan;  poaybzal  uchun  g„ovakli  elastosun‟iy 

charm-T  (karboksilatli  charm)  -  g„ovakli  tuzilish  bilan  qoplangan,  elastik, 

etikchalarning  ustki  qismi  uchun  ishlatiladi;  sovuqqa  chidamli  poyabzalli 

elastosun‟iy  charm-T  -  velveton  astarli;  patakli  elastosun‟iy charm-T - yumshoq 

qoplama  hosil  qiluvchi  (porolonga  o„xshash),  ko„pikli  lateks  bilan  qoplangan; 

astarbop  elastosun‟iy  charm-T  («sun‟iy  futor»)  -  ochiq  binafsha rangli material, 

ushlaganda  yumshoq,  yuza  tomoni  qoplamsiz,  ustki  tomonidan  zamshani 

eslatadi. 

Vinilsun‘iy  charmlar 

barcha  tuzilishdagi  to„qima  asoslarda  ishlab 

chiqariladi.  Bularga 

shargolin 

(xususiyatlari  va  tashqi  ko„rinishi  bo„yicha 

poyabzal  kirzasini  eslatadi,  bulg„orli  poyabzallarning  qo„nji  uchun  ishlatiladi), 

vinilsun‟iy  charm-T  «tekstovinit»  (gazlamaning  teksturasiga  o„xshatib  qizdirib, 

gul  bosilgan),  lokli  vinilsun‟iy  charm-T  va  NT 

«sun‘iy  lok», 

birlashtirilgan 

vinilsun‟iy  charm-T 

«sovinol» 

(polivinilxlorid,  kauchuk  qoplamli)  va  boshqalar 

kiradi. 

Nitrosun‘iy 

charm-T 

«granitol»  texnik  gazlamaga  nitroselluloza 

mastikasini  surtish  (qoplash)  y‟oli  bilan  olinadi.  Yuqori  qattiqligi  bilan  ajralib, 

qattiq dastak (zadnik) va tumshuq taglari  tayyorlanadi. 

Uretanosun‘iy  charmlar 

gazlama  va  trikotaj  asosida  tayyorlanadi. 

Ularyumshoq,  eiastik  hamda  ko„p  havo  o„tkazuvchan,  etikchalarning  qo„njisini 

tayyorlaydigan  flover-lok,  sellana-lok  va boshqalarni o„z ichiga oladi. 

Amidoelastosun‘iy  charm-T  va  NT 

tik-sarja  hamda  shakli  o„zgartirilgan 

(modifikatsiyalangan)  g„ovakli  poliamidli  lateks  bilan  qoplangan  noto„qima 

material  asosida  olinadi.  Bu  materiallarning  har  ikkisi  ham  tashqi  tomonidan 

charmga o„xshash, astarlar tayyorlanadi. 

---

330 

 

Takrorlangan  vinil  va  amidoelastosun‘iy  charm-T 

yuza

 

tomonidan 

vinilsun‟iy  charm-T  «sun‟iy  lok,  astar  uchun  ishlatiladigan  g„ovakli 

poliamidlateksli  qoplamadir.  U  yuqori  chastotali  tok  bilan  birlashtirish  mumkin 

bo„lgan astarsiz poyabzallarning  ustki qismi  uchun qo„llaniladi.