Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

14-rasm. Sof monopol mehnat bozorida monopolistning ish haqiga va bandlikka ta’siri

^{Raqobatlashgan mehnat bozorida muvozanat} E ^{nuqtada oʻrnatiladi}

va L_e

ishchi ish bilan ta’minlanib, W_e

ish haqi oladi. Mehnat bozorida

kasaba uyushmasi monopol hokimiyatga ega boʻlganligi uchun, u band

boʻlgan ishchilar sonini L_e

dan

L_M ga qisqartirib, ish haqini W_e

dan W_M ga

oshirishi mumkin. Ishchilar oladigan alternativ foyda (iqtisodiy renta)

ANMW_M

toʻrtburchak yuziga teng.

Mehnat bozoridagi ikki tomonlama monopoliya. Bunday bozorda monopsonist firmaga ishchi kuchini taklif qiluvchi monopolist

(kasaba uyushmasi) turadi. Ikki tomonlama monopolistik bozordagi holat quyidagi 15-rasmda koʻrsatilgan.




W

^WN

^We ^WM


L
^{0 L}M ^{LN L}e

15-rasm. Mehnat bozoridagi ikki tomonlama monopoliya

^{Raqobatlashgan bozorda muvozanat holat} E ^{nuqtada oʻrnatilgan}

boʻlar edi. Bu nuqtada mehnatga boʻlgan talab

D_L va taklif S_L

chiziqlari

kesishadi. Muvozanat holatda

L_e ishchi ish bilan band boʻlib, W_e

ish haqi

oladi. Lekin, monopsonist firma ish bilan band boʻlgan ishchilar sonini

L_e dan L_M

gacha qisqartirib, ish haqini W_e

dan W_M

gacha qisqartirishga

harakat qiladi. Kasaba uyushmalari (monopolist) ish kuchi taklifini

qisqartirib, ( L_N

gacha), ish haqini W_N

gacha koʻtarishga harakat qiladi.

Shunday qilib, ish bilan band boʻlgan ishchilar sonining nisbatan

kichik oʻzgarishga L_M

 L_N 

ish haqlarining (ushbu yondashishda) bir-

biridan juda katta farq qilishi toʻgʻri keladi W_M  W_N  . Ushbu vaziyatda

ish haqining qanday boʻlishi, qarama-qarshi turgan monopolistik va monopsonik kuchlarga bogʻliq. Koʻrinib turibdiki, ish haqi muvozanat

ish haqi W_e ga ham yaqinlashishi mumkin.

Ish haqi stavkalari differentsiatsiyasi (tabaqalashuvi). Biz yuqoridagi mulohazalardan ish haqini oʻzgarmas deb qaradik. Amalda oʻrtacha ish haqi mutaxassisliklar boʻyicha ham, tarmoqlar boʻyicha ham, hattoki bir xil ishni bajaruvchi ishchilar boʻyicha ham farq qiladi.

Masalan, avtomobilsozlik tarmogʻida ishlaydigan ishchilarning oʻrtacha ish haqi, qurilish sohasida ishlaydigan ishchilarning oʻrtacha ish haqlaridan farq qiladi, xuddi shunday kimyo tarmogʻidagi oʻrtacha ish haqi ham engil va oziq-ovqat sanoatidagi oʻrtacha ish haqidan farq qiladi. Poliklinikada ishlovchi har xil kategoriyadagi vrachlarning ish haqi ham bir xil emas. Yuqori kategoriyali vrach past kategoriyali vrachga qaraganda koʻproq maosh oladi.

Ushbu farqning tagida, insonlar qobiliyatining xilma-xilligi, ma’lumoti, bilimi, tajribasi, malakasi yotadi. Bulardan tashqari, ular bajaradigan ishlarning turi ham, ular oladigan daromadlarga har-xil ta’sir qiladi. Ishning murakkabligi, ishlab chiqarishning inson hayoti uchun zararli boʻlishi, ushbu sohada ishlovchilarning ish haqida ushbu zararni qoplaydigan qoʻshimcha ish haqida oʻz ifodasini topadi.

Quyidagi 16-rasmda ishning ogʻirligi va zararligi uchun toʻlanadigan qoʻshimcha ish haqi koʻrsatilgan.

Ish haqi W, so`m/soat

^W2 ^W1

^S2

S1

^SL^=MRPL

L

^L2 ^L1
16-rasm. Har xil ish sharoitidagi ish haqi

Bu erda ogʻir ishni bajaruvchi, qoʻshimcha oladi, W₂  W₁  W .

W  W₂ W₁ ish haqi

Iqtisodiy renta. Biz yuqorida resurs qanchalik koʻp cheklangan boʻlsa, uning narxi ham shunchalik yuqori boʻlishini koʻrgan edik. Shuning uchun ham yuqori malakali mutaxassis har doim ortiqcha ish haqi oladi. Ushbu ortiqcha ish haqi iqtisodiy renta boʻlib, u ishchining qobiliyati yoki yuqori malakasi uchun toʻlanadi.

Tarmoq mehnat bozorini koʻrib chiqaylik (17-rasm).
Iqtisodiy renta

L

^Le

17-rasm. Iqtisodiy renta

^{Muvozanat sharoitida (} E ^{nuqta) ishchilar} W_e ^{ish haqi oladilar.}

Lekin, malakali ishchilar W₀ ish haqi olib ishlashga tayyor boʻlsalar ham

W_e ish haqi olayaptilar (demak, ular oladigan iqtisodiy renta W_e  W₀  ga

teng boʻladi).

Minimal ish haqi (mehnat narxi) bilan bozorda shakllangan ish haqi oʻrtasidagi farq iqtisodiy rentani tashkil etadi. 17-rasmda barcha

ishchilar uchun ushbu koʻrsatkich

W₀ EW_e

uchburchak yuziga teng.

Shuning uchun ham raqobatlashgan bozorda, qisqa muddatli oraliqda iqtisodiy rentaning boʻlishi, tarmoqqa yangi ishchilarni kirib kelishini ragʻbatlantiradi. Raqobatlashuvchi tarmoqda uzoq muddatli oraliqda mehnat taklifi chizigʻi absolyut elastik (gorizontal) boʻlgani uchun iqtisodiy renta boʻlmaydi. Lekin, noyob mutaxassislarning etishmasligi, iqtisodiy renta uzoq muddatda ham saqlanib qoladi (amalda ishlab chiqarishda noyob mutaxassislarni jalb qilish uchun, ularga qoʻshimcha ish haqi belgilanadi). Estrada yulduzlari, kino yulduzlari, mashhur sportchilar iqtisodiy renta oladilar. Quyidagi 18-rasmda ushbu holat ifodalangan.

^{Boshlangʻich ishchi kuchiga talab D1 , taklif esa} S ^{. Taklif elastik}

boʻmaganda, ishchi kuchi narxi faqat talabdan bogʻliq boʻladi.

Kinoaktyorning obroʻi oshib borishi, unga boʻlgan talabni keskin oshiradi.

D₁ dan D₂ ga

W ^W1

^W0

L

L