Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

rasm. Naflik funksiyasini maksimallashtirish.

^{Rasmdan koʻrish mumkinki, masalaning echimi muvozanat nuqta} E

orqali aniqlanishi mumkin. Naflik funksiyasining befarqlik chizigʻi U₂

^{byudjet chizigʻini} E ^{nuqtada kesib oʻtadi. Optimal echimga koʻra, dam}

olish vaqti t_E

soatga teng, ish vaqti

T_E  24  t_E . Ishchining bir soatlik ish

^haqi W ^{soʻmga teng boʻlsa, uning umumiy daromadi quyidagicha} topiladi:

R  W (24  t_E ) . (8)

U holda byudjet chizigʻi yotiqligi

tg  W

ish haqiga teng boʻladi.

tg 

R

24  t_E

^{ W} . (9)

Ishchi naflik funksiyasini maksimallashtiradi, agar boʻsh vaqt bilan

daromadni chekli almashtirish normasi

MRS_tR  W .

MRS_tR

^{ish haqi} W ^{ga teng boʻlsa,}

Faraz qilaylik, ish haqi stavkasi W₀

dan W₁

ga oshdi. Byudjet

^chizigʻi NM ^holatidan

NM₁

holatga siljiydi (7-rasm).

W M


R M R

R

3. 
   ^{rasm. Oʻrnini bosish samarasi va daromad samarasi, 0t}0^{, 0t}1^{, 0t}2 ^{lar boʻsh vaqt, t}0^{N, t}1^{N va t}1^{N lar ish vaqti.}
   

Agar biz

M₁ N

byudjet chizigʻiga parallel boʻlgan va U₁

befarqlik

chizigʻi bilan kesishadigan AB byudjet chizigʻini oʻtkazsak, daromad va oʻrnini bosish samarasini aniqlashimiz mumkin.

Oʻrnini bosish samarasi boʻsh vaqtni qisqarishi va ish vaqtining ortishi natijasida daromadning oʻsishi bilan ifodalanadi, ya’ni, ma’lum

miqdordagi boʻsh vaqt ish vaqti bilan almashtiriladi. 7-rasmda bu t₂ dan

t₀ ga siljishini ifodalaydi, ya’ni, ish vaqti

T₁  24  t₂

dan

T₂  24  t₀

gacha

oshadi. Lekin, daromadning ortishi bilan birga dam olishning - shaxsning ma’naviy oʻsishi uchun kerak boʻladigan boʻsh vaqtning ham qimmati oshadi. Daromad samarasi (boʻsh vaqtning ortishi) teskari

yoʻnalishda boʻlib, u

t₀t₁

oraliq bilan ifodalanadi t₀  t₁  . Natijaviy

oʻzgarish

t₁t₂

oraliqqa teng.

Ish haqining bunday oʻsishida oʻrnini bosish samarasi daromad samarasidan yuqori boʻladi. Bundan shu kelib chiqadiki, birinchidan, ish haqining oʻsishi, ish vaqtini ortishiga olib keladi; ikkinchidan, individual shaxsning mehnat taklifi musbat yotiqlikka ega (8-rasm).

W, so`m/soat


^W2

^W1

^24-t2
^24-t1

Bir kundagi soatlar

8-rasm. Ish haqining oʻsishi natijasida ish vaqtining oʻsishi.

Daromadning yanada oshib borishi barcha shaxslarni ham dam olish vaqtini qisqartirib, ish vaqtini oshirishga undayvermaydi. Dam olish vaqtining qisqarib borishi, uni shaxs uchun boʻlgan qimmatini oshiradi. Yuqorida eslatib oʻtganimizdek, sutkasiga 24 soat ishlash ma’noga ega emas. Boʻsh vaqtni qimmatini oshib borishi shunga olib keladiki,

daromad samarasi, oʻrnini bosish samarasidan oshib ketadi (9-rasm).

Natijada ish vaqti

Daromad so`m

T₂  24  t₂

dan T₁  24  t₁

gacha qisqaradi.

^M1


A

M

_R1 ^E1

_R0 ^E0


R
E2 _U1

2

^U2

^{0 t}0

B

^{t2 t}1 ^N

Umumiy vaqt soat kun

9-rasm. Daromad samarasi oʻrnini bosish samarasidan ortiq boʻlgan ^{hol, 0t}0^{, 0t}1^{, 0t}2 ^{lar boʻsh vaqt, t}0^{N, t}2^{N va t}1^{N lar ish vaqti}

Shaxsning boʻsh vaqti esa

0t₂

dan

0t₁

ga oʻsadi. Boʻsh vaqt

qimmatini ortishi, ish haqi oshganda individual shaxsning mehnat taklifi chizigʻi manfiy yotiqlikka ega boʻladi (10-rasm).

W, so`m

/soat
^W2 ^W1

^T1 ^T2

Bir kundagi ishhaqi

10-rasm. Ish haqi oshganda ish kunini qisqarish

2. 
   Taklif chizigʻi yotiqligi.
   

Ish haqi oʻsishining dam olish vaqti bilan ishlash vaqti oʻrtasidagi nisbatga ta’siri. Odatda ish haqi oshganda, koʻpchilik

koʻproq ishlab, koʻproq daromad olishga harakat qiladi. Lekin, ish vaqti oshgan sari boʻsh vaqtning ham qimmati oshib boradi. Inson ma’naviy oʻsishga ham intiladi. Demak, ish vaqtining oʻsishi oʻz chegarasiga ega. Nima uchun deganda, insonlar, ishlab topgan daromadini koʻproq zavq olish uchun, dam olishga sarflaydilar.

Ish vaqti ma’lum vaqtgacha oʻsgandan keyingi ish haqining oʻsishi, ish vaqtini qisqarishiga olib keladi. Ish haqi oshganda oʻrnini bosish samarasi hamda daromad samarasi mavjud boʻladi. Oʻrnini bosish samarasida yuqoriroq ish haqi, ishchining real daromadini oshiradi. Ishchi koʻp daromad olganda, u koʻproq ne’matlarni sotib oladi, ushbu ne’matlardan biri, yaxshi dam olishdir.

Agar ishchi dam olishga koʻproq mablagʻ sarflasa, daromad samarasi (daromadning oshishi), uni kamroq ishlashga undaydi. Daromad samarasi juda ham katta boʻlganda, ishchi ish vaqtini qisqartiradi va mehnat taklifi chizigʻi pastga yotiq boʻladi.

Ish haqining birinchi bosqichida W₁

dan W₂

ga oʻsishi, ish vaqtini t₁

dan t₂ soatga oshiradi. Bu erda oʻrnini bosish samarasi daromad

samarasidan yuqori boʻladi. Ish haqining ikkinchi bosqichidagi W₂ dan

W₃ ga oʻsishi, ish vaqtiga ta’sir qilmaydi, ishchi t₂ soat ishlaydi, oʻrnini

bosish samarasi daromad samarasiga teng. Uchinchi bosqichdagi ish

haqining W₃

dan W₄

ga oʻsishi, ish vaqtini t₂

dan t₄

ga qisqartiradi,

oʻrnini bosish samarasi daromad samarasidan kam boʻladi.

Koʻrinib turibdiki, daromadning oʻsishi dam olishga boʻlgan talabni oshiradi. Ushbu hol ish vaqtini qisqarishi va dam olish vaqtini oshishida oʻz ifodasini topgan. Ish haqining oshishi bilan birga dam olishning narxi ham oshadi.

Odatda, rivojlangan mamlakatlarda aholining oʻrtacha daromadi, rivojlanayotgan mamlakatlardagi aholining oʻrtacha daromadidan ancha yuqori boʻlgani uchun, ular koʻproq dam olishga harakat qiladi

(Daromad samarasi, oʻrnini bosish samarasidan yuqori). Rivojlanayotgan davlatlarda ish haqi past boʻlgani uchun, ish haqining oʻsishi, ishchilarni koʻproq vaqt ishlab, koʻproq daromad qilishga undaydi (oʻrnini bosish samarasi, daromad samarasidan yuqori boʻladi).

Mehnat bozorida monopsoniya boʻlgan hol. Bunday hol koʻproq kichik shaharlarda uchraydi. Shaharda yagona ishlab chiqarish korxonasi boʻlib, u shahar aholisining asosiy qismini ish bilan ta’minlaydi.

Shaharda boshqa ish joylari kam boʻlgani uchun, ushbu vaziyat monopsonik bozor vaziyatiga yaqin boʻladi. Monopol korxona mahalliy mehnat bozorida ishchi kuchini sotib oluvchi yagona korxona boʻlgani uchun ham u ish haqiga ta’sir qila oladi. Korxona ishga yollaydigan ishchilar sonini qisqartirsa, ishga kiruvchilar oʻrtasida raqobat kuchayadi va bu ish haqini muvozanat darajasidan pastga tushiradi.

Ish haqi stavkasi so`m


M
^We ^WN

^Lc ^Le

Mehnat miqdori