O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

Foydaning buxgalteriya me’yori 
Nazariy asoslari deyarli to‘liq mavjud emasligiga qaramay, ARR usuli 
hozirgacha keng qo‘llanilmoqda. PBP masalasida bo‘lgani kabi savol tug‘iladi: bu 
usuldan 
foydalanadigan 
kompaniyalar 
haqiqatdan 
ham 
farovonlikni 
maksimallashtirishga harakat qiladilarmi? ARR keng foydalanish kompaniya 
muayyan darajada boyligini oshirish maqsadi bilan uyg‘unlashtirgan holda,
aftidan, buxgalteriya foydasi olishga harakat qilayotanidan dalolat beradi (bu 
masalalar ham 2-bobda muhokama qilingan). Biroq xuddi PBP holatida bo‘lgani 
kabi, ARRdan foydalanish ham boshqaruv malakasining yetishmasligini anglatishi 
mumkin. Aksariyat menejerlar moliyaviy hisobot hujjatlari – foyda va zararlar 
to‘g‘risidagi hisobot va boshqalardan foydalanishga odatlanib qolgan. Bu odamlar 
buxgalteriya ko‘rsatkichlari muayyan investitsiyaviy imkoniyatlarni baholash 
uchun to‘g‘ri kelmasligiga qaramay, diskontlangan pul oqimlari tushunchasi bilan 

---

180 
emas, buxgalteriya tushunchalari bilan fikrlashni afzal ko‘rishadi – albatta, asosiy 
maqsad aksiyadorlar farovonligini oshirishdan iborat bo‘lgan hollarda. Bizningcha, 
menejerlar muayyan loyihaning moliyaviy hisobotga ta’siridan shunchaki xavotir 
olishadi. 
Oldingi bobda keltirilgan tadqiqotlarning mualliflari ba’zi kompaniyalar 
investitsiya obyektining daromadlilik koeffitsiyentini foiz ifodasida hisoblashni o‘z 
oldiga maqsad qilib qo‘yishni taxmin qilishadi. Bu moliyaviy hisobot 
ma’lumotlariga asoslangan ko‘rsatkichdir. 
Xalqaro tajriba 
AQSHda so‘rovnoma shaklida o‘tkazilgan tadqiqotlar u yerda ham Buyuk 
Britaniyadagi kabi investitsiyaviy baholash usullaridan foydalanilayotganligini 
ko‘rsatadi (Scapens, Sale and Tikkas 1982; Moore and Reichert 1983; Levy and 
Sarnat 1988; Chen 1995; Graham and Harvey 2001). AQSHda diskontlash 
usulidan foydalanish ko‘lami Britaniyaga qaraganda keng, biroq Buyuk Britaniya 
firmalaridan farqli ravishda Amerika kompaniyalari orasida IRR dan ko‘ra NPV 
usuli ko‘proq ommalashgan. 
Xorngren, Bximani, Foster va Datar (Horngren, Bhimani, Foster and Datar, 
2001) ma’lumotlariga ko‘ra, investitsiyaviy baholash uchun ishlatiladigan usullar 
mamlakatdan mamlakatga sezilarli darajada farq qiladi. PBP usuli keng tarqalgan 
mamlakatlarning ko‘pchiligida NPV va IRR usullari ham keng tarqalgan. ARR 
usuli Janubiy Koreya va Buyuk Britaniyadan tashqari dunyoda unchalik mashhur 
emas. Qizig‘i shundaki, Yaponiyada diskontlash usuli umuman qo‘llanilmaydi. 
Yaponiyada investitsiyalarni diskontlash usullaridan sezilarsiz foydalanish 
haqida xulosa Xodderning tadqiqotida keltiriladi (Hodder, 1986). Ayni paytda 
ushbu muallif sof kelgusi qiymatni baholash keng qo‘llanilishini ta’kidlaydi. 
Ushbu bobda aytib o‘tganimizdek, ushbu yondashuv NPV uchun mantiqiy 
muqobildir va ayni bir natijalarni beradi. Xodderning kuzatishlariga ko‘ra, 
Yaponiyada keng ishlatiladigan yana bir konsepsiya yillik buxgalteriya foydasini 
kapitalning foydalanganlik uchun foiz miqdoriga kamaytirish imkoniyatidan iborat 
bo‘lgan ARR usulining bir turi sanaladi. Xodder Yaponiyada qaror konsensus yo‘li 
bilan qabul qilinishiga alohida e’tibor qaratadi, bunda turli darajadagi menejerlar 
eng muhim investitsiya loyihalarini batafsil muhokama qiladi, rasmiy moliyaviy 
baholash natijalari esa qaror qabul qilish jarayonining faqat bir qismini o‘zida aks 
ettiradi.