O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud: 

 
To’g’ridan-to’g’ri  –  bolalarni  suhbatlashishga,  ya’ni  suhbatdoshi  so’zlarini 
bo’lmasdan  tinglash,  lukma  tashlash  uchun  kulay  paytni  kutgani  holda    o’zini  tutib 
turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash; 

  Yo’ldosh  –  talaffuz  va  grammatik  ko’nikmalarni  mashk  qilish,  ma’lum  so’zlar 
ma’nosini aniklashtirish.  
 
Suhbat  jarayonida  tarbiyachi  savollar,  topishmoklar,  badiiy  so’z  kabi  turli  usullardan 
foydalanadi.  Bu  usullarning  barchasi  suhbat  paytida  bilimlarni  o’zlashtirish  jarayonini 
yo’naltirish,  nutqiy  muloqotni  ta’minlash,  bolalar  fikrlarini,  ularning  dikkat-e’tiborlarini, 
xotiralarini,  emotsiyalarini  faollashtirishga  yordam  beradi.  Ammo  suhbat  olib  borishning 
yetakchi  usuli  savollar  hisoblanadi.  Bolalar  bilan  suhbatning  muvaffakiyati  va  pedagogik 
samaradorligi  ko’p  jihatdan  savollarning  to’g’ri  ko’yilishiga  bog’liq  bo’ladi.  Savollar  berish 
hamda  uning  javobining  murakkabligi  va  kiyinligini  asta-sekin  kuchaytirib  borishni  bilish  eng 

---

 
84 
asosiy  va  zarur  pedagogik  odatlardan  biridir.  Savol  ko’yish  bolalar  oldiga  ularning  kuchi 
yetadigan darajadagi nutqiy-fikrlash vazifasini ko’yish demakdir. Ayni paytda u haddan tashkari 
osonlashtirib  yuborilmasligi  lozim,  chunki  bunday  vazifani  ko’yishdan  maksad  –  bolalarni 
fikrlashga,  eslashga  undashdan  iborat.  Kanday  fikrlash-nutqiy  vazifalarini  ko’yishiga  karab, 
savollarni reproduktiv, kidiruv va muammoli savollarga ajratish mumkin. 
Suhbatda  ob’ektlar  o’rtasidagi  bog’liqlik  haqida  xulosa  bildirishni,  to’plangan 
bilimlardan,  takkoslashlardan  foydalanishni  hamda  Nima  uchun?  Nega?  Nima  tufayli?  Ular 
nimasi bilan o’xshash? Nima uchun? Kanday qilib? kabi savollarga javob berishni talab kiluvchi 
kidiruv va muammo tusidagi savollar yetakchi ahamiyatga ega bo’ladi. 
Suhbatning har bir bosqichida savollarni taxminan quyidagi ketma-ketlikda joylashtirish 
zarur:  dastlab  bolalar  tajribasini  jonlantirish  uchun  reproduktiv,  keyin  yangi  materialni  hazm 
qilish uchun oz sonli, birok murakkab bo’lgan kidiruv savollari va oxirida 1-2 umumlashtiruvchi 
savollar.  Savollar  anik  va  maksadli  bo’lishi  lozim.  Noanik  bo’lgan  savollar  bolalarga  javob 
berishni kiyinlashtiradi  –  ular javob  bera  olmaydilar  yoki noto’g’ri  javob  beradilar.  Savol  anik, 
shoshmasdan mantikiy urђular, mazmuniy pauzalarga rioya kilgan holda berilishi zarur. Bolaga 
javob  qaytarishga  vakt  berish  uchun  tarbiyachi  pauza  saklab  turadi.  Agarda  savol  tez  berilsa, 
bola  uning  mazmunini  tushunishga  ulgurmaydi  va  tarbiyachiga  savolni  bir  necha  marta 
takrorlashga  to’g’ri  keladi,  bu  esa  bolaga  javobni  o’ylashda  xalakit  beradi,  bolani  tarbiyachiga 
kulok  tutmaslikka  o’rgatib  ko’yadi.  Bolani  savolni  birinchi  martada  kabul  qilishni  o’rgatish 
zarur. 
Tarbiyachi suhbat jarayonida quyidagilarni amalga oshirish mumkin: 

  Bolalar  tomonidan  o’zlashtirilmagan,  ko’shma  gaplar  yoki  bir  turdagi  a’zolardan 
iborat bo’lgan gaplarning ayrim sintaktik tuzilmalarini aytib turish; 

  Gapning bolalar o’zlashtirmagan mazmunli bo’laklarining intonatsiyasini aytib berish 
(masalan,  ogohlantirish,  hayratlanish,  tashvishga  tushish,  xursand  bo’lish 
intonatsiyasi va h.k.); 

  Bir  o’zakli  so’zlarni  hosil  qilishni  aytib  turish:  suyuk  –  suyuklik,  sabzavot  – 
sabzavotli va boshk. 

  Tuslanmaydigan  fe’l  shakllarini  hosil  qilishda  yordam  berish:  sepish  –  sepilgan, 
ko’yish – ko’yilgan. 
 
Suhbat  jarayonida  bolalarni  savol  berishga  undash,  ularning  kizikuvchanligini 
rivojlantirish  zarur.  Bolaning  savol  bera  olishga  kodirligi  uning  fikrlash  faoliyatidan  dalolat 
beradi. 
Badiiy asarlar – ertaklar, hikoyalar, she’rlarni teatrlashtirish usuli - bu bolalarning ularga 
tarbiyachi o’qib bergan asarlarni o’sha shaxslar nomidan qayta aytib berish usullaridir. 
Boshka  shaxslar  nomidan  qayta  hikoya  qilib  berish  uchun  dialogik  nutqni  o’z  ichiga 
olgan  asarlardan  foydalangan  ma’kul.  Ularni  qayta  hikoya  qilib  berish  bolalarning  og’zaki 
nutqini, 
xususan, 
murojaat, 
sanash, 
hayratlanish, 
hayron 
bo’lish 
intonatsiyalarini 
takomillashtirish imkonini  beradi;  nutq  emotsional  jihatdan  yanada  boyiydi  –  u personajlarning 
ahvolidan kelib chiqqan holda goh xursand, goh kayђuli va goh iltijonamo jaranglaydi. 
Bolalarga  og’zaki  dialogik  nutqni  o’rgatish  jarayonida  teatrlashtirilgan  tomosha, 
ko’ђirchok teatri  kabi usullardan  foydalanish  tavsiya etiladi.  Bunda bolalar  ham  ijrochi va  ham 
tomoshabin sifatida ishtirok etishlari mumkin.