120
Bolalar nutqiga sifatdosh shakllarni kiritish uchun bolalar, kattalar, hayvonlar,
kushlarning turli harakatlarini tasvirlovchi suratlardan foydalanish mumkin (o’kiyotgan bola,
raks tushayotgan kiz, yugurayotgan kuyon va h.k.).
Bolalar surat asosida gap tuzadilar: «Bola o’kiyapti». Tarbiyachi o’kiyotgan bola so’z
birikmasini tuzishga yordam beradi. Tarbiyachi so’z birikmasidagi sifatdoshni aytadi, so’ngra
bolalardan so’raydi: «Qaysii bola?» – «O’kiyotgan bola».
Mashђulot uchun eng ko’p ko’llaniladigan fe’llarni olish va ulardan hozirgi zamondagi
hakikiy sifatdoshlarni hosil qilish darkor. Bolalarga hech kanday atamalar ma’lum kilinmasligi
kerak, bunda ularning ayrim sifatdoshlarni esda saklab kolishlari va zarur bo’lganda ularni o’z
nutqiga ko’sha olishlari juda muhimdir.
Bolalarning sifatdoshlarni ko’llashlariga oid ishlar tabiatni kuzatish choђida, rasm chizish
Mashg’ulotlarida, badiiy adabiyotni o’kish jarayonida o’tkazilishi mumkin. Bunda quyidagi
usullardan foydalanish mumkin:
Predmetni, uning belgilarini ko’rsatish va nomini aytishni ularning mohiyatini ochib
beradigan izohlar bilan birgalikda amalga oshirish lozim. Masalan, tushayotgan barg
so’z birikmasida – bu tushayotgan bargdir. Bolalarga tanishtiriladigan sifatdoshlarni
yaxshisi, oldin alohida-alohida, keyin jo’r bo’lib aytgan ma’kul.
muayyan so’zning hosil bo’lishini tushuntirib berish: «chizayotgan» so’zi chizmok
so’zidan, «raksga tushayotgan» so’zi raksga tushmok so’zidan.
Sifatdoshga savollar ko’yish: «Dala kanday, sarђayatimi?» - «Sarђayapti».
Ot va sifatdoshdan iborat bo’lgan so’z birikmasi asosida gap tuzish: sarђayotgan
barglar – «Olmaning sarђayotgan barglari ko’rinib turibdi»; varillayotgan samolyot –
«varillayotgan samolyot shahar ustidan uchib o’tdi» va h.k.
Agarda o’kilayotgan asar matnida sifatdosh uchrasa, bolalarning uni hikoya qilib
berishida mazkur sifatdoshni u taallukli bo’lgan otlar bilan birgalikda ko’llashlariga, tarbiyachi
savol berganida esa ushbu sifatdosh hosil bo’lgan fe’l nomini ayta olishlariga e’tibor berish juda
muhimdir.
Maktabgacha yoshdagi katta bolalarga mustaqil hikoya-tavsiflar (o’yinlar, narsalar
bo’yicha) yoki syujetli suratlar turkumi asosida hikoyalar tuzishni o’rgatish maksadida nutqni
rivojlantirishga doir maxsus ishlarni o’tkazishda tarbiyachi bolalarning o’zlariga ma’lum bo’lgan
barcha grammatik shakllarni ko’llashlariga erishishi lozim: otlarning kelishik shakli va sifatlar,
sifatlar to’lik va kiska shaklda, sifatlarni takkoslash darajalari (yukori, baland, eng baland);
fe’llarning tuslanadigan shakllari; eng keng tarkalgan ravishlar (o’ngga, chapga, oldinga, orkaga,
bu yerda, anavi yerda, Yuqorida, pastda, yaxshi,tez), hozirgi zamon hakikiy sifatdoshlari; old
ko’makchilar va boђlovchilar.
Bolalar nutqining sintaktik katorini rivojlantirar ekan, tarbiyachi bolalarning oddiy
gaplarni, bir xil a’zoli, oborotli gaplarni, ko’shma gaplarni to’g’ri tuzishlariga e’tiborni karatishi
lozim. Fakat Yuqorida ko’rsatib o’tilgan barcha grammatik shakllarni o’zlashtirgan takdirdagina
bola maktabda o’kishga yaxshi tayyorlangan bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: