O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti



Download 2,12 Mb.
Pdf ko'rish
bet117/163
Sana31.12.2021
Hajmi2,12 Mb.
#279679
1   ...   113   114   115   116   117   118   119   120   ...   163
Bog'liq
Nutq ostirish nazariyasi va metodikasi

Hayotning 
yettinchi 
yilini 
boshdan 
kechirayotgan 
bolalarda 
grammatik 
ko’nikmalarni  shakllantirish.  yetti  yoshga  kelib,  bola  odatda,  nutqning  barcha  grammatik 
shakllarini,  ya’ni:  otlarni  turlash,  eng  keng  ko’llaniladigan  fe’llarni  tusashni  egallashi  lozim. 
Harakat  belgisini  (kenglik,  vakt,  harakat  obrazi)  tavsiflash  uchun  ular  ravishlardan 
foydalanadilar, buning uchun bolalar ularni so’z birikmasi va gap katorida ko’llaydilar:tez yurdi, 
sekin gapirdi, chapga burildi va boshk. 
Etti yoshli bolalar nutqida old ko’makchilar ko’pincha nafakat o’z ma’nosida, balki chet 
ma’noda  ham  ko’llaniladi.  SHunisi  dikkatga  sazovorki,  old  ko’makchilar  dastlab  kenglik 
ma’nosi  ko’rsatkichi  sifatida  to’rt-besh  yoshli  bolalar  nutqida  paydo  bo’ladi  (uydan,  devordan 
uzoklashdi); so’ngra besh-olti yoshli bolalar ushbu old ko’makchini ob’ektiv ma’no ko’rsatkichi 
sifatida  ham  ko’llaydilar  (onamning  sovђasi,  dadamning  xati)  va  fakat,  keyinrok,  yetti-sakkiz 
yoshlarga  kelib,  bola  sabab  ma’nosini  ifodalash  uchun  «dan»  old  ko’makchisidan  foydalanishi 
mumkin (ko’rkanidan kichkirib yubordi, oђrikning zo’ridan yiђlab yubordi). 
Etti  yoshga  kelib, odatda,  nutqning sintaktik katori  shakllanadi:  bola  oddiy  gaplarni, bir 
xil  a’zoli  gaplarni  to’g’ri  tuzadi,  bunda  u  biriktiruvchi,  zidlovchi,  ajratuvchi  boђlovchilarni 
ko’llaydi;  u  o’z  nutqida  ko’shma  gaplardan,  ko’pincha  esa  turli  xil  sintaktik  munosabatlarni 
ifodalovchi  ergashgan  ko’shma  gaplardan  foydalanadi:  ko’shimcha  gaplar  –  «Kamol  nima 
ko’rganligimizni  so’radi»;  maksadli  gaplar  –  «Biz  ozik-ovkat  xarid  qilish  uchun  do’konga 
ketayapmiz»; shartli gaplar – «Agar yomђir yoђmasa, biz sayr kilgani chikamiz» va boshk. 
O’z  taassurotlari  haqida  hikoya  kilar  ekan,  olti  yoshli  bola  ravon  monologik  nutq 
shaklidan foydalanishi lozim. 
Bolalar  bog’chasining  tayyorlov  guruhida  grammatik  rasmiylashtirilgan  nutqni 
rivojlantirish  borasidagi  ishlar  asosiy  o’rinni  egallashi  lozim.  Xuddi  oldingi  yillardagi  kabi,  u 
maxsus Mashg’ulotlarda va boshka faoliyat turlari bilan bog’liqlikda amalga oshiriladi. 
Aynan  bir  fikrni  turli  vositalar  yordamida  rasmiylashtirish  maktabga  tayyorlash 
guruhidagi  bolalarda  grammatik  nutq ko’nikmalarini  shakllantirishga doir ishlarning asosiy  turi 
bo’lishi  mumkin.  Masalan,  bolalar  o’yin-kulgi  kilayotgan  syujetli  suratni  tahlil  qilishda  kator 
gaplarni  tuzish  mumkin:  «Bolalar  quvonchhdan  sakrab  yuborishdi»,  «Xursand  bo’lib,  bolalar 
osmonga  sakradilar»;  «Bolalar  sakrab  yuborishdi,  chunki  ular  xursand  edilar».  Aynan  bir 
mavzuda  turlicha  gaplar  tuzishga  doir  bunday  ishlar  maktabgacha  yoshdagi  bolalar  bitta  fikrni 
turlicha  ifodalash  imkonini  beradi.  Mashg’ulotlarda  tarbiyachi  ataylab  bolalarga  bir-birining 
o’rnini bosishi mumkin bo’lgan gaplar tuzishni o’rgatadi. 
Aynan  bir  mavzuga  oid  gaplar  variantlarini  yaratish  uchun  didaktik  o’yinlar,  syujetli 
rasmlar,  badiiy  matnlardan  foydalanish  mumkin.  Aynan  bitta  fikrni  ifodalash  uchun  turlicha 
gaplar  tuzishga  oid  ishlar  yetti  yoshli  bolalarda  grammatik  to’g’ri  nutq  ko’nikmalarini 
shakllantirishda asosiy o’rinni egallashi lozim. 
Bu  yoshdagi  bolalarga  nutqda  sifatdoshlarni  ko’llashni  o’rgatish  ular  nutqini 
rivojlantirishga doir ishlarning ikkinchi yo’nalishi bo’lishi mumkin. 


 
120 
Bolalar  nutqiga  sifatdosh  shakllarni  kiritish  uchun  bolalar,  kattalar,  hayvonlar, 
kushlarning  turli  harakatlarini  tasvirlovchi  suratlardan  foydalanish  mumkin  (o’kiyotgan  bola, 
raks tushayotgan kiz, yugurayotgan kuyon va h.k.). 
Bolalar  surat  asosida  gap  tuzadilar:  «Bola  o’kiyapti».  Tarbiyachi  o’kiyotgan  bola  so’z 
birikmasini  tuzishga  yordam  beradi.  Tarbiyachi  so’z  birikmasidagi  sifatdoshni  aytadi,  so’ngra 
bolalardan so’raydi: «Qaysii bola?» – «O’kiyotgan bola». 
Mashђulot  uchun  eng  ko’p  ko’llaniladigan  fe’llarni  olish  va  ulardan  hozirgi  zamondagi 
hakikiy  sifatdoshlarni  hosil  qilish  darkor.  Bolalarga  hech  kanday  atamalar  ma’lum  kilinmasligi 
kerak,  bunda  ularning  ayrim  sifatdoshlarni  esda  saklab  kolishlari  va  zarur  bo’lganda  ularni  o’z 
nutqiga ko’sha olishlari juda muhimdir. 
Bolalarning sifatdoshlarni ko’llashlariga oid ishlar tabiatni kuzatish choђida, rasm chizish 
Mashg’ulotlarida,  badiiy  adabiyotni  o’kish  jarayonida  o’tkazilishi  mumkin.  Bunda  quyidagi 
usullardan foydalanish mumkin: 

  Predmetni, uning belgilarini ko’rsatish va nomini aytishni ularning mohiyatini ochib 
beradigan izohlar bilan birgalikda amalga oshirish lozim. Masalan, tushayotgan barg 
so’z  birikmasida  –  bu  tushayotgan  bargdir.  Bolalarga  tanishtiriladigan  sifatdoshlarni 
yaxshisi, oldin alohida-alohida, keyin jo’r bo’lib aytgan ma’kul.  

  muayyan  so’zning  hosil  bo’lishini  tushuntirib  berish:  «chizayotgan»  so’zi  chizmok 
so’zidan, «raksga tushayotgan» so’zi raksga tushmok so’zidan. 

  Sifatdoshga savollar ko’yish: «Dala kanday, sarђayatimi?» - «Sarђayapti». 

  Ot  va  sifatdoshdan  iborat  bo’lgan  so’z  birikmasi  asosida  gap  tuzish:  sarђayotgan 
barglar – «Olmaning sarђayotgan barglari ko’rinib turibdi»; varillayotgan samolyot – 
«varillayotgan samolyot shahar ustidan uchib o’tdi» va h.k. 
 
Agarda  o’kilayotgan  asar  matnida  sifatdosh  uchrasa,  bolalarning  uni  hikoya  qilib 
berishida  mazkur  sifatdoshni  u  taallukli  bo’lgan  otlar  bilan  birgalikda  ko’llashlariga,  tarbiyachi 
savol berganida esa ushbu sifatdosh hosil bo’lgan fe’l nomini ayta olishlariga e’tibor berish juda 
muhimdir. 
Maktabgacha  yoshdagi  katta  bolalarga  mustaqil  hikoya-tavsiflar  (o’yinlar,  narsalar 
bo’yicha)  yoki  syujetli  suratlar  turkumi  asosida  hikoyalar  tuzishni  o’rgatish  maksadida  nutqni 
rivojlantirishga doir maxsus ishlarni o’tkazishda tarbiyachi bolalarning o’zlariga ma’lum bo’lgan 
barcha  grammatik  shakllarni  ko’llashlariga  erishishi  lozim:  otlarning  kelishik  shakli  va  sifatlar, 
sifatlar  to’lik  va  kiska  shaklda,  sifatlarni  takkoslash  darajalari  (yukori,  baland,  eng  baland); 
fe’llarning tuslanadigan shakllari; eng keng tarkalgan ravishlar (o’ngga, chapga, oldinga, orkaga, 
bu  yerda,  anavi  yerda,  Yuqorida,  pastda,  yaxshi,tez),  hozirgi  zamon  hakikiy  sifatdoshlari;  old 
ko’makchilar va boђlovchilar. 
Bolalar  nutqining  sintaktik  katorini  rivojlantirar  ekan,  tarbiyachi  bolalarning  oddiy 
gaplarni, bir xil a’zoli, oborotli gaplarni, ko’shma gaplarni to’g’ri tuzishlariga e’tiborni karatishi 
lozim. Fakat Yuqorida ko’rsatib o’tilgan barcha grammatik shakllarni o’zlashtirgan takdirdagina 
bola maktabda o’kishga yaxshi tayyorlangan bo’ladi. 
 
 
 
 

Download 2,12 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   113   114   115   116   117   118   119   120   ...   163




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish