O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

Grammatik kurilishni shakllantirishga doir ishlar mazmuni va vazifalari 
 
Bolalar  bog’chasi,  oila  oldida  -  bolalarga  to’g’ri  so’zlashni  o’rgatish,  ya’ni  so’zlardagi 
barcha  tovushlarni  to’g’ri  talaffuz  qilish,  to’g’ri  grammatik  shakllarni  ko’llashni  o’rgatish 
vazifasi  turadi.  SHundan  kelib  chikadiki,  o’kituvchining  muhim  vazifasi  bolalar  ona  tilining 
barcha grammatik shakllarini iloji boricha oldinrok eshitishlari va asta-sekin ularning ma’nosiga 
                                              
12
 Лурия А.Р. Научные горизонты и философские тупики современной лингвистики. – «Вопросы философии», 1975, №4, 
148-бет. 

---

 
114 
tushunib  borishlari  haqida  qayg’urishdan  iborat  bo’lmoђi  darkor.  Ona  tilining  grammatik 
ahamiyatlari  ma’nosini  tushunish  –  o’sib  borayotgan  insonning  akli  shakllanayotgani  va 
rivojlanayotganidan dalolat beradi. 
Ushbu  jarayon  ongsiz  ravishda  amalga  oshadi.  Birok,  u    sifatsiz  o’kitish  tufayli  to’xtab 
kolsa,  bolaning  aklan  rivojlanishi  ham  kechikadi.  Ona  tilining  grammatik  tuzilishini 
maktabgacha  o’zlashtirmagan  bola  keyinchalik  yomon  o’kiydi,  chunki  u  maktabda 
o’rganilayotgan borlik hodisasining aloka va munosabatlarini tushunishga ojizlik kiladi. 
Bu boradagi vazifalar quyidagilardan iborat: 

  Fikr bildirishni grammatik rasmiylashtirishni o’zlashtirishga yordamlashish: so’zlarni 
o’zgartirish  (son,  kelishik,  zamon  va  h.k.  bo’yicha),  ularni  turli  tarkibdagi  gaplarda 
kelishish,  kichraytiruvchi-erkalovchi  nomlarni,  tugallangan  va  tugallanmagan 
ko’rinishdagi fe’llarni hosil qilish; 

  YAngi  so’zlarni  grammatik  jihatdan  o’zgartirish  va  ularni  gapda  o’xshashliklari 
asosida  kelishtirishga  undash.  So’zlarni  va  ularning  shakllarini  mustaqil  ravishda 
tuzish, so’z ijodkorligidan nomlar o’rtasidagi rasmiy-semantik munosabatlarni tadkik 
qilishning fakat bolalarga xos bo’lgan usuli sifatida foydalanish. Narsalar va hodisalar 
o’rtasidagi munosabatlar borasidagi o’z tushunchalarini gapning murakkablashtirilgan 
tuzilmasi  orkali  aks  ettirish  (oddiy  yoyilmagan  va  yoyik,  boђlangan  ko’shma  gaplar 
va
 e
rgashgan ko’shma
 
gaplar). 

  So’z  o’zgartirishning  kiyin  ko’rinishlarini  o’zlashtirishga  ko’maklashish  (Bosh 
kelishik va karatkich kelishikdagi ko’plikdagi otlar, o’zgarmaydigan otlar, fe’llarning 
buyruk  mayli  shakllari,  fe’llarning  tugallangan  va  tugallanmagan  shakllarini  hosil 
qilish). 

 
Fe’llar, otlar, sifatlardan so’z hosil qilish usullarini shakllantirish. Gaplar tuzilmasini 
takomillashtirish,  gaplarning  har  xil  turlarini  –  oddiy,  murakkab,  begonalar  nutqi 
ishtirokidagi gaplarni faol o’zlashtirishda ko’maklashish. 

  Grammatik vositalarni o’zlashtirish jarayonida nutqka nisbatan tankidiy munosabatni, 
to’g’ri so’zlashga intilishni ko’llab-kuvvatlash. 
 
Ushbu  vazifalar  kanday  dasturiy  tarkibda  hal  etilishi  mumkin,  ya’ni  ushbu  bo’lim 
bo’yicha  ishlarni  tashkil  etish  uchun  tarbiyachi  qaysii  so’zlar  va  grammatik  shakllardan 
foydalanishi zarur. 
Tarbiyachi  grammatik  to’g’ri  nutqni  shakllantirishga  doir  ishlar  mazmunini  yaxshi 
bilishi, ayniksa maxsus metodlar orkali beriladiganini yaxshi bilishi lozim. 
Grammatik  katorni  bola  turli  nutqiy  faoliyat  jarayonida  mustaqil  ravishda  o’zlashtiradi. 
Uch  yoshli  bola  tur,  son,  zamon,  shaxs  kabi  grammatik  kategoriyalardan  foydalanadi  hamda 
oddiy va ko’shma gaplarni ko’llaydi. 
Bola sabab-okibatli alokalar, vaktbay, muhit, mikdoriy va boshka alokalarni anglash bilan 
bir  vaktning  o’zida  ularni  grammatik  shakllarda  va  kurilmalarda  (birlik  va  ko’plik  son,  ot 
kelishigi, fe’l zamonlari va turlari; orttirma zamonli murakkab gaplar, maksad va h.k.) ifodalash 
usullarini o’zlashtiradi. 
Bola  grammatik  vositalarning  keng  turini  o’zlashtiradi.  Masalan,  «Nima  yo’k»  nomli 
didaktik  o’yinida  grammatik  shakllardan  foydalanadi:  mo’ykalam,  ruchka,  kaychi  va  h.; 
«Sayyohatda»  o’yinida  o’ziga  to’rt  oyokli  do’stlar  tanlaydi:  sichkoncha,  kurbakacha,  tulkicha, 
kirpicha;  ko’ђirchok  uchun    nonushta  uyushtirar  ekan  dasturxonga  choynakni,  kanddonni  va 
sutdonni ko’yadi va o’ylanib koladi: kand uchun – kanddon,  suxari uchun –suxaridonmi? 
Bola  tildan  foydalangan  holda  uning  xususiyatlarini  o’rganadi,  so’zlar  va  grammatik 
shakllar  orkali  u  bilan  sinovlar  o’tkazadi.  Bolalar  aks  ma’noli  so’zlarning  (antonimlar:  katta-
kichik,  kuchli-zaif)  o’zaro  bog’liqligini,  ma’no  jihatidan  bir-biriga  yakin  so’zlarni  (sinonimlar: 
kuchuk,  kuchukcha,  olapar),  so’z  yasovchi  juftlikdagi  so’zlarni  (tulkida  –  tulkicha,  kiyikda  - 
kiyikcha)  o’zlashtiradilar.  Ko’p  ma’noli  nomlar  bilan  tanishadilar  (kizchaning  ko’li, 

---

 
115 
ko’ђirchokning  ko’li,  o’quvchining  ko’li,  dazmolning  ushlagichi,  kutining  ushlagichi, 
kastryulning kuloђi, bolaning oyoђi, stulning oyoђi, gulning oyoђi, kushning oyoђi). 
Grammatik mazmunga ega bo’lgan dialogik o’yinlar, mashklar va muammoli vaziyatlar – 
bolalar  nutqining  grammatik  jihatdan  to’g’riligini,  ularning  grammatik  shakllar  sohasidagi 
kidiruv  faolligini  rivojlantirishning  zarur  shartlari  hisoblanadi.  Bola  so’z  bilan  sinov  o’tkazar 
ekan,  to’g’ri  shaklni  «ushlab  ko’rgani»  holda  jaranglayotgan  nutqni  tinglaydi,  so’zlarni  erkin 
almashtirish,  grammatik  o’xshashliklarni  aniklash,  shakl  va  so’z  yasash  koidalarini  yaratishni 
o’rganadi.  Muammoli  nutqiy  vaziyatlarda  («yozma  nutq»  vaziyati,  bunda  bola  hikoyani  aytib 
turadi,  katta  yoshli  odam  esa  yozib  oladilar),  birgalikda  to’kish  vaziyatida,  bunda  katta  yoshli 
gapni  boshlaydi,  bola  esa  nihoyasiga  yetkazadi;  «Jonli  so’z»  o’yinida  gap  tuzilmasini 
modellashtirish  jarayonida  bolalar  turli  tarkibdagi  gaplarni  tuzishni,  nutqni  erkin  ravishda 
tuzatishni o’rganadilar. 
Afsuski, hozirgi paytgacha bolaning amaliy bilimlarni o’zlashtirishda ortda kolayotganini 
kanday qilib barvakt aniklash mumkinligi haqidagi ko’rsatmalar (tavsiyalar) ishlab chikilmagan. 
Biz  bu  ortda  kolishni  bola  maktabda  hattoki  1-sinf  kursini  o’zlashtirishga  ham  kodir  emasligi 
ma’lum bo’lganida va endi biron narsani o’zgartirish kiyin bo’lgan bir paytda paykaymiz. 
Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  nutqidagi  grammatik  xatoliklar  grammatik  ahamiyatni 
o’zlashtirish jarayoni normal holatda davom etayotganligidan, bolaning o’z ona tilida grammatik 
ahamiyat  mavjudligi  haqidagi  ђoyani  o’zlashtirib  olganidan  va  mazkur  ahamiyatni  u  taklid 
kiladigan  grammatik  shakllar  namunalarini  takdim  etadigan  tarbiyachilar  (ota-onalar)ning 
pedagogik  kobiliyatidan  kelib  chiqqan  holda  egallab  olayotganidan  dalolat  beradi.  Nutqda 
grammatik  shakllarni  tushunish  (intiutiv)  sari  o’z  vaktida  yo’naltirilgan  bola  esa  bunday 
xatoliklarga yo’l ko’ymaydi, chunki ko’pincha u jim o’tiradi. 
SHuningdek,  bolalar  nutqidagi  kator  grammatik  xatoliklarning  mavjudligi  bolalarning 
o’zlari  ko’llayotgan  grammatik  shakllar  ma’nosini  tushunishlari,  ammo  hali  ularni  nutqda 
kanday  qilib  ko’llashni  esda  saklab  kolmaganliklari  –  ya’ni,  nutqiy  me’yorlarni  o’zlashtirib 
olmaganliklaridan dalolat beradi.