O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tabiiy fanlar fakultеti

Рефлекс ҳақида тушунча. Турли таъсир натижасида рецепторлар 
қўзғалиш содир бўлиб, у марказга интилувчи сезувчи нерв толалари орқали 
нерв ҳужайраси танасига боради. Қўзғалиш импульси нерв танасидан 
синапслар орқали ҳужайра ва нейронларга ўтади. 
Организмнинг ички, ташқи таъсирга нерв системаси орқали берган 
жавоби рефлекс деб аталади. Рефлекс вужудга келишида қатнашувчи 
нейронлар тўплами рефлекс ёйи дейилади. Рефлекс ёйида қатнашувчи 
нейронлар сонига қараб 2,3 нейронли рефлекс ёйин бўлиши мумкин. Икки 
нейронли рефлектор ёйига паймускул рефлекслари (масалан, тизза рефлекси) 
мисол бўлади. 3 нейронли рефлектор ёйида оралиқ нейрон ҳам қатнашади. Бу 
ёйдаги қўзғалиш таъсири мия пўстлоғига кенг тарқалади. 
Марказий нерв системасидаги бир группа нейронларнинг физиологик 
бирикмаси нерв марказлари дейилади. Бош ва орқа мияда жуда кўп нерв 
марказлари жойлашган. 
ОРҚА МИЯ 
Орқа мия (medullaspinalis) умуртқа каналида жойлашган бўлиб, 
узунлиги 40-45 см, вазни 30-40 г келади. Орқа мия 3 қават пўст билан 
ўралган. Орқа мия энса суягининг катта тешигидан бошланиб, I-II бел 
умуртқалари соҳасида конус шаклида тугайди. Ундан пастга ип шаклида 
давом этади. Ипнинг юқори қисмида нерв ҳужайралари бўлади. Бу ипнинг 
охирги учи дум умуртқасининг суяк устлигига бирикиб, орқа мияни 
мустаҳкамлайди. 
Орқа мия пастки қисмининг узун нерв илдизлари охирги ип билан 
бирликда от думи дейилади. Орқа миянинг 4-6 – бўйин ва 3-4 – бел 
сегментлари организм учун универсал ҳисобланади.р чиқади. Орқа мия ҳар 
бир сегментининг олдинги тармоғидан бир нечта ҳаракат нервлари чиқади, 
уларнинг йиғиндиси олдинги илдиз дейилади. Орқа тармоғига келувчи 
сезувчи нерв толалари ҳам бир нечта бўлиб, улар тўдаси орқа илдиз 
дейилади. Орқа илдизнинг йўғонлашган қисмида, нерв ҳужайрасининг 
танаси жойлашган. Бу жой ганглий ёки тугун дейилади. Орқа миянинг 
олдинги ва орқа томонида узунасига йўналган олдинги орқа кесиклар бўлади. 
Булардан ташқари, ён томонда олдинги ва кейинги ёриқлар бўлади. 
Орқа миянинг кесиги. Орқа мия кўндалангига кесилса, 2 хил моддадан 
тузилганлиги кўринади. Унинг ўртасида капалак шаклда ёки «Н» ҳарфига 
ўхшаш кулранг модда жойлашган. Кулранг модда нерв ҳужайралари 
танасининг тўпламидан иборат бўлиб, унинг олдинги ва орқа тармоғи 
бўлади. 
Кўкрак ва юқориги бел қисмида ён тармоқлари бўлади. Юқоридаги 
тармоқлар медиал қисм билан иккинчи томондаги тармоқларга бирикади. 
Медиал қисмнинг ўртасида ингичка канал бўлиб, у орқа мия канали 
дейилади. Бу канал бош мия қоринчаларига туташган бўлиб, унда бош-орқа 
мия суюқлиги сақланади. Олдинги тармоғида 5та ҳаракат нервининг танаси 
жойлашган бўлиб, улардан таъсирни мускулларга етказувчи ҳаракат нерви 

---

74 
бошланади. Орқа тармоғида сезувчи ва ҳаракат нейронларнни бир-бири 
билан боғловчи оралиқ нерв ҳужайралари жойлашган, ён тармоғида эса 
вегетатив нерв танаси (симпатик нерв танаси) жойлашган. ҳap бир ядро кўп 
тармоқли нерв ҳужайраларидан тузилган бўлади. 
Орқа мия кул ранг моддасининг атрофида сезувчи ва ҳаракат нерв 
толаларидан тузилган оқ модда жойлашган бўлиб, улар орқа миянинг турли 
қисмларини бош мия билан боғловчи - ўтказувчи йўллардан иборат. Бу 
ўтказувчи йўллар орқа миянинг турли қисмида жойлашган бир нечта 
устунчадан тузилган 3 та тўда ҳосил қилади. 
Орқа миянинг олдинги кесими билан олдинги илдизи орасида олдинги 
тўда, кейинги кесими билан орқа илдизи орасида кейинги тўда, орқа ва 
олдинги илдизлари орасида ўрта тўда жойлашган.
Қўзғалишни сезувчи нейронлардан марказий нерв системасига ўтказувчи 
нерв толалари кўтарилувчи, марказий нерв системасидан ҳаракат 
нейронларига ўтказувчи нерв толалари тушувчи ўтказувчи йўллар дейилади. 
Сезувчи ёки кўтарилувчи ўтказувчи йўлларга нозик, понасимон тўдани 
олдинги ва орқа мияга, орқа мияни кўриш бўртикларига боғловчи ўтказувчи 
йўллар киради. 
Нозик ва понасимон тўда сезувчи нейритлардан тузилган бўлиб, 
таъсирни теридан, пайлардан ва мускуллардан узунчоқ мияга ўтказади.
Орқа мияча йўли орқа тармоқдаги таналардан, олдинги мияча йўли 
орқа тармоқнинг оралиқ нейронлари ўсимталаридан бошланиб, ён 
устунчаларда жойлашади. Бу йўллар проприорецепторлардан таъсирни 
миячага ўтказади. 
Орқа мияни кўриш бўртиклари билан боғловчи йўл танадаги оғриқ, 
температура сезгиларини оралиқ мияга утказади. 
Ҳаракат ёки тушувчи ўтказувчи йўлларга қизил ядро-орқа мия йўли, 
ён пирамидасимон йўл, олдинги пирамидасимон йўл, тўрт тепалик, орқа мия 
йўли, орқа кўндаланг тутам, даҳлиз—орқа мия йўллари киради. Қизил ядро – 
орқа мия йўли ўрта миядан бошланиб, орқа миянинг ён устунлари бўйлаб 
пастга тушади ва орқа мия олдинги тармоғининг ҳаракат нейронларида 
тугайди. Ён пирамидасимон йўл бош мия ярим шарлари пўстлоғи 
ҳужайраларининг нейритларидан ҳосил бўлиб, ён устунчаларда жойлашган. 
Бу йўл мия пўстлоғидан ҳаракат импульсларини ўтказади. Олдинги 
пирамидасимон йўл ён пирамидасимон йўлга ўхшаш бўлиб, олдинги 
устунчада жойлашган, у ҳам ҳаракат импульсларини ўтказади. 
Opқa кўндаланг тутам олдинги устунчада жойлашган. Бу тутам мия 
сопидан бошланиб, олдинги тармоқ ҳужайраларида тугайди. У бош мия 
сопини орқа мия билан боғлайди. 
Даҳлиз орқа мия йўлининг олдинги ва ён устунлари орасида 
жойлашган. У узунчоқ миядан бошланиб, олдинги тармоқда тугайди. 
Тушувчи ўтказувчи йўлларнинг кўпчилиги марказий нерв системасининг 
турли қисмларида кесишади.