O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti sport faoliyati va boshqaruv fakul’teti sport boshqaruvi kafedrasi jismoniy tarbiyа gigienasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

3. Mashqlar, trenirovkalar, harakat amallarining biomexanikasi
Odamning harakat amallarini boshqarish mexanizmi (yangi harakatlar ko‘nikmalarini shakllanish bosqichida) N.A.Bernshteyn tomonidan XX asrning 30–40 yillarida asoslangan. Keyin, ushbu mexanizmning amal qilishini funksional tizimi to‘g‘risidagi nazariy qoidani P.K.Anoxin ishlab chiqqan.
Buni shunday izohlash mumkin. Odam yangi harakatlarni bajarishi paytida, o‘zi uchun (uning maqsadi va mazmuni asosida) bo‘lajak harakatining ma’lum bir obrazini yaratadi. Harakatni bajarish borasida, uni boshqarish dasturi bilan solishtirish sodir bo‘ladi, shu bilan birga, uni ketma–ket korreksiya qilish amalga oshiriladi (sensorli korreksiya).
Boshqarish mexanizmi, harakatni shakllantirishning uch bosqichini ajratish imkonini beradi.
Birinchi bosqich – harakatlarni amalga oshiruvchi mushaklar, antogonist-mushaklar va boshqa (o‘zlashtirilgan harakatlarda ishtiroki talab qilinmaydigan) mushaklar ishtirokida harakatlar to‘g‘risida umumiy tasavvur shakllanadi; shuning uchun odam harakatni (ѐki harakatlarni) ortiqcha kuchangan holda bajaradi va, shu tufayli uni bajarish tezligini ancha kamaytiradi. Agar, ushbu bosqichda, harakatlar tezkor tempda bajarilsa, unda sensorli korreksiya qilish qiyinlashadi ѐki iloji bo‘lmaydi.
Ikkinchi bosqich – doimiy harakatlarni boshqarish paytida kuchlanish yo‘qoladi va mushaklarning yetarlicha ravshan muvofiqligi paydo bo‘ladi. Bunda, harakatlar xali yetarlicha erkin bajarilmaydi va avtomatizatsiyalanmagan.
Uchinchi bosqich – reaktiv kuchlar, inersiya kuchlari qo‘llaniladi, harakatlar ancha tejalgan bo‘lib qoladi, ularni bajarish avtomatizm darajasiga yetadi.
Harakatlarni shakllantirish to‘g‘risidagi umumiy nazariy tasavvurlar asosida jismoniy tarbiya nazariyasida (sportning barcha turlari uchun) o‘qitish jaraѐnini uchta bosqichi ajratiladi.
Birinchi bosqich – harakatni dastlabki o‘rganish (texnikani umumiy, ―qo‘pol‖ shaklda qayta bajarish ishlab chiqiladi).
Ikkinchi bosqich – harakatni (harakatlarni) chuqur, detallashtirilgan holda o‘rganish.
Uchinchi bosqich – harakatlar ko‘nikmasini keyinchalik mukammallashtirish.
Sport amaliѐtida harakat ko‘nikmasini o‘rgatish va trenirovkasi, sportchining ѐshi, jinsi va texnik tayѐrgarligi, muvofiqlashganligi, egiluvchanligini hisobga olgan holda bir xil tipdagi harakatlarni (mashqlarni) ko‘p marta qaytarishni nazarda tutadi. Keyingi yillarda, o‘rgatishning texnik vositalari (lonj, blok, belbog‘, oynalar, turli trenajerlar va h.k.) keng qo‘llanilmoqda. Sportning ayrim turlarida (sport gimnastikasi, akrobatika, tramplindan suvga sakrash va b.) fiksatsiya qilingan holat usuli qo‘llanilmoqda, bunda harakat to‘xtatiladi va uni ma’lum bir holatda fiksatsiya qilinadi. Ushbu usul, o‘rgatishning boshlang‘ich bosqichlarida qulay bo‘lib, harakatlar kinematikasini tez va samarali o‘rganishni, gavda bo‘g‘inlarining holatini aniqlashni, harakat (harakatlar) dinamikasini va umumiy ritmini nazorat qilish imkonini beradi.
O‘rganish va trenirovkalar paytida adaptatsiya kabi omilni hisobga olish muhim hisoblanadi. Barcha holatlarda jismoniy yuklamalarga (mashqlarga) adaptatsiya bo‘lish, butun organizmning reaksiyasi sifatida namoѐn bo‘ladi, lekin u ѐki bu funksional tizimlardagi o‘ziga xos o‘zgarishlar har xil darajada ifodalanishi mumkin. Funksional tizimlar to‘g‘risidagi P.K.Anoxinning ta’limotidan shunday fikr kelib chiqadiki, organizm tashqi muhit ta’siriga bir butun sifatida reaksiya qiladi, bir xil a’zolar va tizimlarning faoliyati boshqalarining funksiyalari bilan yaqindan bog‘liq bo‘ladi.