O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

Mikroneziyaga  (grekcha  «Mayda  orollar»  demakdir)  Volkano,  Bonin, 

Mariana, Karolina, Marshall, Gilbert, Ellis  arxipelaglari, Nauru  va  Oshen  orollari 

kiradi. Nomidan ko’rinib turganidek, bu orollarning hammasi kichkina; eng yirigi 

Guam (Mariana orollarida), maydoni 583 km2. 

Mikroneziyaning  g’arbiy  arxipelaglari  Volkanodan  g’arbiy  Karolina 

orollarigacha  Tinch  okean  tubining  geosinklinal  strukturalar  mintaqasida  bo’lib, 

suv  ostidagi  burmali  tizmadan  ko’tariluvchi  vulqonlarning  tepalari  hisoblanadi. 

G’arbiy  Mikroeneziyada  okean  tubining  rel‘efi  g’oyatda  bo’linib  ketgan.  Xuddi 

shu yerda Mariana orollari yoyining sharqiy chekkasi bo’ylab Mariana botig’i bor. 

U  dunyodagi  eng  chuqur  botiqlardan  biridir  (eng  chuqur  joyi  11022  m).  Yer 

po’stining tektonik harakatlari juda yaqqol ko’rinadi. Tez-tez qattiq zilzilalar bo’lib 

va vulqonlar otilib turadi. Orollar rel‘efi tog’li (dengiz sathidan balandligi 400 dan 

100  m  gacha)  bo’lib,  abrazion  terrasalar  va  marjon  riflari  bilan  o’ralgan.  Faqat 

ohaktoshlardan  tarkib  topgan  ba’zi  marjon  riflarining  yuzasi  kuchli  karst 

hodisasiga uchragan va past-baland. 

Sharqiy  Mikroneziya  orollari  marjon  orollardir.  Ular  Tinch  okean 

platformali  tubining  vulqonli  tepalari  ustida  bo’lib,  suv  sathidan  1,5-2,5  m  dan 

ziyod ko’tarilib turadi. Orollarning juda ko’pchiligi tipik atollar shaklida. 

Orollar  ekvatorial  kengliklar  bilan  subtropik  kengliklar  orasida,  lekin  iliq 

Kuro-Sivo  oqimi  ta’sir  etgani uchun shimoliy  orollar  iqlimi  xuddi  janubiy  orollar 

iqlimidek issiq va nam. Tog’li orollarning shimoli-sharqiy passatlarga o’ng bo’lgan 

sharqiy yon bag’irlarida yog’ingarchilik ko’proq (1500 mm dan 2000 mm gacha). 

Tabiiy  holida  yon  bag’irlar  arek  palmalari,  pandanuslar,  non  daraxti,  polineziya 

„temir"  daraxtidan  iborat  doimiy  yashil  nam  tropik  qalin  o’rmonlar  bilan 

qoplangan edi. Bu o’rmonlar maydoni juda kichrayish bilangina qolmay, qimmatli 

---

daraxtlarning kesilishi natijasida tarkibi ham o’zgarib qoldi. Orollarning shamolga 

teskari  yon  bag’irlarida  g’allagulli  savannalar  bor.  Bular  ikkinchi  marta  paydo 

bo’lgan  savannalar  bo’lsa kerak.  Mikroneziya  sharqiy  qismining atollarida  kokos 

palmasi ko’proq, ichki lagunalar esa mangra chakalakzorlari bilan o’ralgan. 

Polineziyaga  (grekcha  -  «Bir  talay  orollar»  demakdir)  umuman  olganda 

180-meridiandan  sharq  tomonda,  30°  shimoliy  kenglik  bilan  30°  janubiy  kenglik 

o’rtasida  joylashgan  orollar,  chunonchi  Gavayi  orollari,  Layn  atol  va  rif  orollari 

(Sporada  orollari),  Feniks  va  Tokelau  marjon  arxipelaglari,  vulqonli  Samoa 

arxipelagi  (unda  otilib  turadigan  vulqonlar  bor),  ikki  qator  Tonga  vulqon  orollari 

(g’arbiy  qatori)  bilan  marjon  orollari  (sharqiy  qatori),  Kuk,  Tubuai  orollari, 

vulqonli  Taiti  oroli  bilan  birga  Jamiyat  oroli,  Tuamotu  yoki  Rossian  atollari  (76 

atol), Markiz orollari va nihoyat, tanho Pasxa oroli kiradi. Tinch okean Atlantidasi 

haqidagi  afsona  Pasxi  oroliga  aloqador.  Orollar  bazalt  vulqonlarning  tepalaridan 

iborat.  Bu  vulqonlarning  tepasi  nurab  va  abraziya  yo’li  bilan  yemirilgan,  rif 

ohaktoshlari  bilan  batamom  yoki  qisman  qoplangan.  Marjon  orollari  okean, 

madrepor marjonlari va ohakli suv o’tlarning mahsulidir. 

Atollar  diametri  2  km  dan  150  km  gacha  boradigan  pastak  riflar  halqasiga 

o’xshaydi. Halqalar sidirg’a yoki orasi ochiq bo’lib, ichki sayoz lagunalarni o’rab 

turadi.  Okean  suvi  kuchli  to’lqinlanganda  marjon  qirg’oqlarning  kungurasini 

yemirib yuboradi; to’lqinlar atollar chetiga parchalarni uloqtirib tashlaydi, bu joyda 

dengiz  suvining  tuzlari  bilan  mustahkamlanadigan  tashqi  qirra  o’sib  chiqadi. 

Shamol  qattiq  turganda  parchalar  atollarning  ichkarisiga  borib  qolib,  lagunalarni 

bosadi. 

Organik  dunyo  quruqlik  va  dengizning  rifsevar  o’simliklari  bilan 

hayvonlaridan  iborat,  shu  bilan  birga  bir  qancha  hollarda  okean  biotopining 

qayerda  tugashini  va  quruqlik  biotopining  qayerda  boshlanishini  aniqlash  qiyin 

bo’ladi.  Atolning  tashqi  chekkasi  orqali  riflarni  va  plyajlarni  dengiz  suvi  bosib 

kelganda  havoli  muhitda  qisqa  vaqt  tura  oluvchi  bir  talay  dengiz  organizmlari  - 

dengiz  suv  o’tlari,  ohaktosh  skeletli  foraminiferalar  (bir  hujayrali  jonivorlar), 

chuqur  xalqoblarda  qoladigan  bulutlar,  dengiz  kirpilari  va  dengiz  yulduzlari, 

qumga  ko’milib  oladigan  ba’zi  goloturiyalar,  krablar  va  krevetkalar  qoladi. 

Atolning  tashqi  qirrasi  orqasidagi  yupqa  karbonatli  tuproqlarda  tuproq-grunt 

sho’riga  va  havoda  tuz  ko’pligiga  chidash  beruvchi  quruqlik  o’simliklari-doimiy 

yashil kserofit butalarning chakalakzorlari, kokos palmasi va pandanus o’rmonlari, 

bananzorlar  va  non  daraxtlarining  xiyobonlari  ko’rinadi.  Bu  o’simliklarning 

ko’pchiligini  odam  keltirib  ko’paytirgan  bo’lsa  kerak.  Orollarning  tabiiy  holdagi 

florasi buta va daraxtlarning g’oyat ozgina turlaridan iborat. 

Tirik mavjudotlarning okeanda paydo bo’lib, keyinchalik quruqlikka o’tish 

qonunidek  buyuk  tabiat  qonuninyng  ta’sirini  atollarda  ko’rish  mumkin.  Kokos 

palmazorlari  va  o’rmonlarida  «xurmo  o’g’risi»  degan  krab  uchraydi,  u  qumdagi 

inlarida  yashaydi.  Krab  palma  daraxtlariga  o’rmalab  chiqadida,  yong’oqning  zich 

po’stini  baquvvat  ombirlari  bilan  teshib,  suvini  so’radi.  Bu  krab  quruqlikda 

yashashga allaqachon moslashgan, ammo hali ham urchish davrida dengizga ketib 

qoladi. Yanada yaqqolroq ikkinchi misol - «loyqaparast sakragich» degan baliq. U 

atollarning ichki lagunalarini o’rab turgan mangra chakalakzorlari orasidagi loyqa 

---

suvlarda  yashaydi.  Bu  baliq  baquvvat  suzgich  qanotlarining  yordami  bilan 

daraxtlarning tanalariga chiqib, hasharotlarni ovlar ekan, 10-20 minutgacha havoda 

bo’ladi. 

Mangra o’rmonlari hamma lagunalarning atrofida bor. Okean tubining loyli 

gruntida  mangra  daraxtlari  bilan  ba’zi  dengiz  suv  o’tlari  birga  yashaydi,  mangra 

ildizlarini esa ohakli suv o’tlari chirmab oladi. 

Polineziya  landshaftlarining  deyarli  barcha  turlari  eng  yirik  arxipelag-

Gavayi  orollarida  bor.  Gavayi  orollari  2500  km  masofaga  cho’zilgan.  Gavayi 

orollari suv ostidagi Gavayi tizmasining (uzunligi 6500 km dan oshadi) eng baland 

tepalarida  bo’lib,  tizmaning  ko’proq  ko’tarilgan  janubiy  uchdan  bir  qismiga 

to’plangan. Gavayi arxipelagi 24 oroldan iborat, bu orollarning umumiy maydoni 

16700  km2,  jumladan  16273  km2  Gavayi  oroliga  (10399  km2)  va  Maui,  Oaxu, 

Kauai, Molokai va Lanai orollariga to’g’ri keladi. Gavayi oroli o’zaro qo’shilgan 

beshta vulqondan iborat, shu jumladan Mauna-Loa (4170 m) va Kilauea (1247 m) 

vulqonlari  hamon  otilib  turibdi.  Boshqa  vulqonlar,  jumladan  Polineziyadagi  eng 

baland  tepa-Mauna-Kea  (4210  m)  o’chgan  vulqonlardir.  Orol  vulqonlari  qalqon 

konuslariga  xos  yon  bag’irlar  nishabini  saqlab  qolgan,  Mauna-Loa  va  Kilauea 

vulqonlarida juda katta kraterlar bor, tubi yassi bu kraterlarda lavalar fontan bo’lib 

chiqadigan  ko’llar  uchraydi.  Lava  otilib  chiqqanda  krater  chetidan  toshib,  yon 

bag’irlardan shiddat bilan pastga tushadida, yo’lida uchragan butun tirik narsalarni 

kuydirib ketadi. 

Boshqa yirik orollarda vulqonlar otilishi to’rtlamchi davr boshlarida to’xtab 

qolgan,  vulqonlarning  birlamchi  formalari  eroziya  va  denudatsiya  ta’sirida 

o’zgarib,  juda  ham  past-baland  tog’li  rel‘efga  aylangan.  Kichik  orollarda 

vulqonlarning otilishi neogen davrining oxirida so’ngan; uzoq davom etgan nurash 

bilan  abraziya  vulqonlarni  deyarli  batamom  yemirib  yuborgan.  Arxipelagning 

markaziy  qismi  mayda  qoyali  tepalar  va  riflar  (Nixoa,  Nekker,  Gardner  va 

hokazo), shimoli-g’arbiy qismi marjon atollari va riflaridan iborat. 

Orollarning  ko’p  qismi  tropik  iqlim  mintaqasida  bo’lib,  ularga  shimoli-

sharqiy  passatlar  uzluksiz  ta’sir  etib  turadi.  Mo’l-ko’l  orografik  yomg’irlar  tog’li 

orollarning shamolga o’ng yon bag’irlariga nam beradi (qariyb 2000 m balandlikda 

yillik  yog’in  miqdori  4000  mm  gacha,  Kauai  orolida  esa  12500  mm  dan  oshadi, 

ya’ni  Hindistondagi  Cherrapunjiga  qancha  yog’in  tushsa,  deyarli  o’shancha 

tushadi). Shamolga teskari yon bag’irlarning faqat baland joylarida yog’ingarchilik 

ko’proq, qolgan rayonlar quruq (yillik yog’in miqdori 700 mm dan oshmaydi) va 

issiq  bo’ladi;  yon  bag’irlardan  tushadigan  fyon  shamollari  tropik  issiqni  battar 

kuchaytiradi.  Qishda  orollarda  «kona»  nam  shamollari  esadi.  Bu  shamollar 

ekvatorial havoni Gavayi antitsiklonining g’arbiy chekkasi orqali qutbiy frontning 

siklonik  depressiyalariga  tortadi.  Qutbiy  front  arxipelagning  shimoli-g’arbiy 

qismidan  o’tadi.  «Kona»  ko’pincha  shtorm  darajasiga  yetadi  va  to’satdan  jala 

keltiradi. 

Arxipelagning  shimoli-g’arbiy  orollari  subtropik  iqlim  mintaqasida,  ammo 

ular  sovuq  Kaliforniya  oqimidan  uzoqroq  bo’lgani  uchun  o’rtacha  mavsumiy 

temperaturasi  yuqoriroq;  yog’in-sochin  siklonlar  bilan  keladi,  ko’p  qismi  qishda 

yog’adi (Miduey orolida yillik yog’in miqdori 1070 mm). 

---

Gavayi  orollarining  florasi  endemiklarning  g’oyat  ko’pligi  (tu-larining  93 

protsentigacha endemiklardir) va bir xil, shunga ko’ra u Paleotropiklarning maxsus 

Gavayi  oblastchasiga  ajratiladi.  Bu  oblastchada  ochiq  urug’lilar,  fikuslar,  epifit 

orxideyalar  yo’q.  Palg‘maning  faqat  uch  turi  bor.  Tog’  o’rmon  landshaftlari 

vertikal  mintaqalarga  bo’lingan.  Bu  landshaftlar  shimoliy  va  shimoli-sharqiy  yon 

bag’irlarda  taraqqiy  etgan,  janubiy  va  janubi-g’arbiy  yon  bag’irlarda  esa  quruq 

o’rmonlar, savannalar va hatto arid butalar ko’proq. 

Quyi  o’rmon  mintaqasida  (600-700  m  balandlikka  qadar)  namlik  miqdori 

unchalik  ko’p  emas,  shuning  uchun  bu  mintaqada  aralash  mavsummiy  nam 

o’rmanlar (bargini to’kadigan va doimiy yashil o’rmonlar) o’sadi, o’rta mintaqada 

(1200 m balandlikka qadar) muttasil nam doimiy yashil o’rmonlar bor. 1200 m dan 

tortib o’rmonning yuqori chegarasi (3000 m) gacha doimiy nam o’rmonlar o’rniga 

tropik tog’ gileyasi paydo bo’ladi. Gavayi o’rmonlari hozir ancha kesilib ketgan. 

Bu o’rmonlarda yog’ochi qimmatli daraxtlar ko’p. Hozirgi vaqtda deyarli batamom 

kesilib  ketgan  sandal  daraxtining  yog’ochi  hushbo’y  bo’ladi.  Bu  daraxt  XIX 

asrdayoq  alohida  ahamiyat  kasb  etgan  edi.  O’rtacha  iqlimning  tog’lik 

mintaqasidagi  tepali  vulqon  platolarning  yangi  chiqqan,  nuramagan  lavalarida 

avval  paporotniklar,  keyin  butalar,  murakkab  gullilar  va  kserofit  g’allagullilar 

paydo bo’ladi. 

Savannalar  yon  bag’irlarda  300-600  m  dan  yuqori  ko’tarilmaydi.  Kserofit 

o’tlardan „xilo" va "pili" savannalarda zich chimli qatlam bo’lib o’sadi, bu qatlam 

daraxtlarning  o’sib  chiqishiga  to’sqinlik  qiladi,  shuning  uchun  daraxtlar  tarqoq, 

siyrak  gruppalar  tarzida  o’sadi.  Kichik  orollardagi  o’simliklar  siyrak  kserofit 

butalar  va  qattiq  g’allagullilardan  iborat,  ko’pgina  qoyali  orollar  tamomila 

yalang’ochlanib qolgan. 

Savannalarda,  ayniqsa  o’rmonlarda  laterit  tipdagi  tuproqlar  paydo  bo’ladi, 

bu  tuproqlar  lavalarning  ximiyaviy  tarkibiga  qarab,  titan  va  temir  oksidlari  bilan 

to’yingandir.  O’rmonlarni  ochib  yaxlit  ekinzorga  aylantirish  natijasida  eroziya 

kuchaydi, tuproqqa zarur o’g’itlar solmay, ko’p yil ekin ekaverish natijasida juda 

ham unumsiz bo’lib qoldi. 

Orollarda qushlar juda ko’p (67 avlodi bor). Qushlarning yarmidan ko’prog’i 

o’troq  hayot  kechiradi  va  orollarda  yashaydi  asosan  mayda  orollar  qushlar 

rezervatsiyasi deb e’lon qilingan. Qushlarning o’rmonda hayot kechiradigan ko’p 

turlari  juda  chiroyli  bo’ladi.  Ularning  orasida  Gavayi  gulchi  qushlar  oilasi  va 

asalxo’r qushlarning endemik avlodi alohida ajralib turadi. Ba’zi qushlar orollarga 

Shimoliy Amerikadan va shimoli-sharqiy  Osiyodan qishlagani keladi. Asl Gavayi 

faunasining  qushlaridan  tashqari  ko’rshapalakning  bir  turi,  kaltakesakning  bir 

necha turi (gekkon, sink), qo’ng’izlar uchraydi. 

Gavayi  orollariga  butun  yer  yuzidan  juda  ko’p  o’simliklar  keltirilgan  va 

kelib  qolgan,  shu  jumladan  orollarga  begona  o’tlar  ham  kelib  qolgan,  bu  begona 

o’tlar tarqalib, ko’p rayonlarda mahalliy florani siqib chiqargan. Orollarga bir talay 

hayvonlar, shuningdek, qushlar va hasharotlar ham kelib qolgan, ulardan bir qismi 

juda  katta  ziyon  yetkazadi.  Quyon,  mushuk,  cho’chqa  va  kalamush  benihoya 

ko’payib ketgan. 

---

Okeaniyada  Yangi  Zelandiya  va  G’arbiy  Samoa  davlatlari  bor  (Samoa 

davlati  1962  yilda  Yangi  Zelandiya  vasiyligidan  chiqib  ketdi).  Gavayi  orollari 

1959  yildan  boshlab  AQSh  shtati  hisoblanadi.  G’arbiy  Irian  (Yangi  Gvineya 

orolining  g’arbiy  qismi)  1963  yil  1  mayda  Indoneziyaga  qayta  qo’shildi. 

Okeaniyaning  boshqa  orollari  Avstraliya  Ittifoqi,  Yangi  Zelandiya,  Buyuk 

Britaniya, Amerika Qo’shma Shtatlari va Fransiyaga qarashli yerlardir. AQSh va 

Angliya  Okeaniyada  harbiy  bazalar  qurdi  va  ba’zi  orollarni  atom,  vodorod 

bombalari  sinab  ko’riladigan  poligonlarga  aylantirdi.  Shu  munosabat  bilan 

mahalliy aholi juda katta xavf ostida qoldi.