O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

2.9. Majburiy yolg„izlik holatida o„zini tutish qoidalari
Tabiiy muhitda (tog„da, cho„lda, suvda, o„rmonda) majburiy 
yolg„izlik holatida o„zini tutish qoidalari va harakatlanish tartibi 
Inson tabiatning qonunlari, injiqliklari bilan bog‘liq bo'lgan bir bo'lagi 
bo'lib, uning faoliyati atrof-muhitda yuzaga kelayotgan o'zgarishlarga 
bog'liq holda amalga oshadi. O'zining betakror va mukammal mavjudot 
ekanligi tufayli inson tabiiy muhitda o'ziga sun‘iy dunyo yaratib olgan va 
o'z hayotining asosiy qismini ana shu muhitda, tug'ilganidan o‗ziga tanish 
boigan narsa va vositalar orasida o'tkazadi. 
Sivilizatsiya yutuqlaridan foydalanib, inson ularga o'rganib qoladi va 
o'zi tomonidan yaratiladigan har qanday narsa qarovsiz qolsa, tabiiy 
muhitdagi bir uyum axlatga aylanib qolishini unutib quyadi. 
Inson tomonidan yaratilgan sun‘iy dunyo tabiiy muhitdan keskin farq 
qiladi. Odamlardan ajralib, ulardan yordam so'rash va maslahat olish 
imkoniyatidan mahrum bo'lgan, tayyorlanmagan inson tabiiy muhit bilan 
bir o'zi yuzma-yuz qolganda ekstremal vaziyatga tushib qoladi va uning 
hayoti va sog'lig'iga xavf tug'iladi. 
Majburiy yolg'izlik holati - o‗ta xavfli ekstremal vaziyat bo‗lib, 

---

141 
insonning tabiiy muhit bilan yuzma-yuz qolish holati ko'pincha to'satdan va 
majburan sodir bo‘ladi. 
Tabiiy muhitda majburiy yolg‗izlik holati qanday sabablarga ko'ra 
yuzaga kelishidan qat‘iy nazar insonning sog‗lig‗i va hayotiy faoliyatiga 
jiddiy ta‘sir ko‗rsatadi, chunki inson kundalik hayotda bizga yaxshi tanish 
bo`lgan ma‘lum bir qonun - qoidalarga o‗rganib qolgan va ular asosida 
yashaydi. Ammo odamlardan ajralib qolgan yoki bir o‗zi yolg‗iz qolgan 
inson tezkor va to‗g‗ri qarorlar qabul qilishi kerak, ya‘ni tibbiy yordam 
ko‗rsatish, boshpana qurish, qaror qabul qilish. Bularning hammasi insonda 
o‗ziga ishonchsizlikka olib kelishi mumkin, chunki maxsus bilim va 
ko'nikmalar yetarli bo'lmaganida inson sarosimaga tushib bajarilishi zarur 
bo'lgan ishlar tartibi, ketma-ketligi va vaqtini taqsimlay olmasligi mumkin. 
Hayot faoliyati xavfsizligi inson kundalik hayotida uning ovqat, suv, kiyim, 
boshpana, axborotga bo'lgan ehtiyojlari bilan bir qatorda turib uni turli 
ko'rinishdagi favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlashni ko‗zda 
tutadi. Insonning majburiy yolg‗izlik holatiga ruhiy va jismoniy 
tayyorgarligi boshqa har qanday choralardan muhim. Chunki Favqulodda 
vaziyatga tayyor bo‘lish o‗z hayotini saqlab qolish demakdir. Majburiy 
yolg‗izlik holatida uzoq vaqt yashab qolish uchun insonda turli sohalar 
bo‗yicha mustahkam bilim bo‗lishi kerak. 0‗zini qutqarish usullarini bilish 
nazariy va amaliyot o'zaro muvofiq qo'llanganida foyda beradi. Ya‘ni inson 
nafaqat u yoki bu holatda nima qilish kerakligini, balki uni qanday qilish 
kerakligini ham bilishi kerak. 
Majburiy yolg'izlik holatida bir kishi yoki bir guruh kishilar qolishi 
mumkin. Asosiy maqsad tirik qolish bo'lgan ekstremal vaziyatlarda 
insonning o'zini tutishi - o‗zining yashab qolishiga ko‗mak berishidir. Faqat 
o'zini saqlab qolishning biologik qonuniyatlariga asoslangan holda 
harakatlanish to‗g‗ri emas, chunki bunda ruhiy zo'riqishlar va o‗ta 
qo'zg'aluvchanlik ortib boradi. Tirik qolish istagi ongli, maqsadga 
yo'naltirilgan bo`lishi, instinkt tomonidan emas, balki anglangan zaruriyat 
tomonidan boshqarilishi kerak. Insonlardan ajralib tabiiy muhitda bir o‗zi 
qolgan insonning o‗zini qanday tutishini oldindan aytish qiyin. Bunda 
kishida tabiiy muhitda majburiy yolg‗izlik holatida yashab qolish bilan 
bog`liq muammolar paydo bo'ladi. Yashab qolish, deganda - favqulodda 
vaziyatlarda hayot, sog‗lik va ishchanlik qobiliyatini saqlab qolish 
tushuniladi. 
Majburiy yolg'izlikda hayot kechirish - bu bir yoki bir necha 
kishilarning atrofdagi olam bilan aloqa qilmasdan hamda oziq-ovqat 
zaxiralarisiz uzoq muddat yashashdir. 

---

142 
Majburiy yolg'izlikda hayot kechirish - o`ta xavfli ekstremal va 
avariya holati bo‘lib, insonning tabiiy muhit bilan to‗satdan hamda 
majburan ro'para kelishi tufayli yuzaga keladi. Bunda inson tashqi 
ko'maksiz tabiat ne‘matlaridan foydalangan holda o'zining oziq-ovqat, suv, 
boshpanaga bo'lgan ehtiyojlarini ta‘minlashi kerak. 
Majburiy yolgizlik holatiga inson cho`1, o'rmon yoki tog' sharoitida 
adashib qolganida, transport vositasi avariyaga uchraganida va boshqa 
vaziyatlarda tushib qolishi mumkin. Bunday holatda inson o'zining hayoti va 
sog'ligini saqlab qolish uchun kuchli ruhiy va jismoniy sifatlarga, turli ob-
havo sharoitlarida harakat qilish ko'nikmasiga ega bo'lishi, o'z qo'l ostida 
bo'lgan yoki tabiiy muhitdan olish mumkin bo'lgan hamma narsani o'ylab, 
tejab o'z manfaatlari yo'lida ishlatishi kerak. 
Insonning tabiiy muhitda yolg'iz qolishi bir kishimi yoki ko'pchilikmi 
baribir unga jiddiy ta‘sir ko'rsatadi. Chunki aholi yo'q joyda hatto suv yoki 
oziq - ovqatga ehtiyoj kabi oddiy muammolar ham hal etib bo'lmaydigan 
vazifaga aylanadi. Bunda inson hayoti nafaqat uning, moliyaviy holatiga, 
maxsus bilim va ko'nikmalariga, balki suv havzalari bor - yo'qligi, havoning 
harorati, quyosh radiatsiyasi, shamolning kuchi kabi ko'pdan ko'p omillarga 
bog'liq. Ammo asosiysi insonning shunday vaziyatlarga qanday 
tayyorlanganligiga bog'liq. Majburiy yolg'izlik holatida insonning asosiy 
vazifasi yashab qolishdan iboratdir. Yashab qolish uchun inson faol, ongli 
harakatlarni amalga oshirishi kerak. Har qanday majburiy yolg'izlik holati 
inson oldiga uning hayotini saqlab qolinishi bog'liq bo'lgan quyidagi 
muammolarni qo'yadi: 
-
qo'rquv va stress holatini yengish; 
-
jarohatlanganda yoki zararlanganda o'z-o'ziga va o'zaro yordam 
ko'rsatish; 
-
oziq - ovqat zaxiralari va zaruriy ashyolarni qutqarish; 
-
aloqa o'rnatish yoki qutqarish uchun signal berish; 
-
vaqtinchalik boshpana qurish, oziq-ovqat va suv topish; 
-
odamlar orasiga yo‗l topish uchun makon va vaqtda mo'ljalni 
to'g'ri olish. 
Ekstremal vaziyatda har qanday odam qat‘iy va tezkor yo'naltirilgan 
harakatlarga qodir emas. 50 - 70% odamlar o‗zini yo'qotib qo'yadi, xotirjam 
ko'rinsalarda faol harakatlar qilishmaydi. 15 - 25 % odamlar ruhiy shok 
holatiga tushib qolishadi. Bunda eng asosiysi yuzaga kelgan qo'rquvni 
yengishdir, chunki shu yo‗1 bilan qat‘iy harakat qilishga erishish mumkin. 
Majburiy yolg‗izlik holatida qolishning asosiy sabablari quyidagilar: 
-tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlar; 

---

143 
-ob - havoning keskin o‗zgarishi; 
-sayohat vaqtida joyda mo‗ljalni ololmaslik; 
-transport vositalari avariyalari (havo, suv, temiryo‗1, avtomobil 
transporti;). 
Tabiiy muhitda majburiy yolg'izlik holatida qolgan insonga havoning 
harorati, yog'ingarchiliklar, havoning namligi, quyosh radiatsiyasi, 
kasalliklar, jarohatlar, yovvoyi hayvonlar va hashoratlar, charchoq, kuchli 
sovuq, issiq kabi omillar salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. 
Tabiiy muhitda majburiy yolgizlik holatida qolgan insonga kuchli 
iroda, muhitga va sharoitga tezkor moslashuv, chidamlilik, ruhiy 
tayyorgarlik, zaruriy ashyolarning mavjudligi kabi omillar ijobiy ta‘sir 
ko'rsatadi. 
Cho`l sharoitida majburiy yolg‗izlik holatida inson uchun eng birinchi 
xavf suv havzalarining yo'qligidir. Shuning uchun bunday sharoitda inson 
mavjud suv zaxiralarini tejamkorlik bilan ishlatishi zarur. Ikkinchi xavf 
sifatida cho`lda to‗g‗ri harakatlanishni tashkil qilishning qiyinligi, chunki 
yaqqol ko'rinib turgan mo'ljalni topish qiyin. Uchinchi xavf sifatida kunduzi 
o'ta yuqori harorat va tunda havoning keskin sovib ketishini ko'rsatish 
mumkin. Har ikkala holat ham katta muammo tug'diradi. Shuning uchun 
ham cho`l sharoitida maxsus vositalar bo‘lmaganida tunda yulduzlar (qutb 
yulduzi), kunduzi esa quyoshdan mo'ljal sifatida foydalanish maqsadga 
muvofiq hisoblanadi. Cho`l sharoitida harakat qilishda kun vaqti, dam olish 
intervallarini belgilab olish, harakat davomida mavjud soya beruvchi jism va 
vositalardan maksimal foydalanish kerak. Shuningdek, inson o'zini ilon, 
chayon va boshqa cho'l jonzotlaridan saqlash chora - tadbirlarini ham ko'rishi 
zarur. 
Tog
`
sharoitida majburiy yolg‗izlik holatida inson birinchi navbatda 
o'zining harakatini cheklaydigan, charchatadigan narsalardan xalos bo‗lishi, 
foydasiz harakatlarni kamaytirishi zarur. Shundan so
‘
ng o‗zining kiyimlarini 
mavjud sharoitga moslashtirib olishi kerak. Chunki tog‗ sharoitida 
kislorodning kamligi, bosimning yuqoriligi insonni tez charchatadi va 
terlashga moyillik tug‗diradi. Bu esa o‗z navbatida tanada turli mikroblar 
ko‗payishiga olib keladi. Tog‗ sharoitida qo‗1 ostida bo'lgan mavjud ashyo 
va jihozlami tejash zarur. Tog'da daryo, soy, so'qmoq va yo‘llar eng yaxshi 
yo'l ko'rsatuvchilar hisoblanib, ular yordamida qisqa vaqt ichida aholi 
punktlari yoki nisbatan xavfsiz hududlarga tezkorlik bilan chiqish mumkin. 
Buning uchun yuqorida ko'rsatilgan mo'ljalga olish mumkin bo'lgan jismlar 
bo'ylab yuqoridan pastga tushishning o‗zi yetarli hisoblanadi. 
O'rmon sharoitida majburiy yolg'izlik holatida eng asosiy e‘tibor 

---

144 
mo'ljalni to'g'ri olishga qaratilgan bo‘lishi zarur. Chunki o'rmon sharoitida 
to'g'ri va aniq harakatlanmagan kishi yana o‗zi turgan joyga qaytib kelishi 
mumkin. Buning uchun inson sarosimaga tushmasdan har bir harakatini 
o'ylab amalga oshirishni zarur bo‘ladi. O'rmonda ham aniq harakatlanib suv 
havzalariga, turli yo‘llar va so'qmoqlarga chiqib olish vazifani ancha 
yengillashtiradi. 0‗rmon sharoitida fonar, gugurt, pichoq kabi ashyolar 
birlamchi zaruriy narsalar hisoblanadi. O'rmon sharoitida harakatlanishda 
mahalliy jismlar va mavjud imkoniyatlardan maksimal foydalanish 
muammoli vaziyatdan tez va qulay chiqish imkoniyatini beradi. 
Suvda qutqaruv vositalariga ega bo‘lmagan majburiy yolg‘izlik 
holatida bo‘lsangiz, hushtak chalib yoki qo'llaringizni ko‗targan holda signal 
bering. Issiqlikni saqlash uchun iloji boricha kamroq harakat qiling. Suvda 
havoga nisbatan issiqlikni yo'qotish bir necha barobarga tezlashadi. Shuning 
uchun hattoki iliq suvdagi harakat ham faqat suv yuzasida qolishga 
qaratilgan bo'lishi kerak. Qutqaruv nimchasida issiqlikni saqlash uchun 
hajmingizni kichraytiring, qo'llaringiz bilan ko‗krak qafasining yon 
tomonidan ushlang va qovuqlaringizga suv kamroq tegishi uchun 
bo‗ksangizni yuqoriroq ko'taring. 
Bu usul sovuq suvda omon qolish muddatini 50 foizga qadar 
ko'paytiradi. Agar sizda qutqaruv nimchasi bo‘lmasa, biron-bir suzuvchi 
narsani izlang va qutqaruvchilar kelguniga qadar o‗sha narsaga osilib oling. 
Chalqanchasiga yotib dam oling. 
Agar qutqaruv vositalariga ega bo‘lsangiz dengiz kasalliklari uchun 
mo‗ljallangan tabletkadan iching. Tanangizdagi issiqlikni saqlash uchun 
qutqaruv kemasidagi boshqa jabrlanganlarga yaqinroq joylashib oling, 
jismoniy niashqlar bajaring. Faqat bemorlar va jarohatlanganlarga suv 
bering. Ochiq dengizda agar qirg‗oqqa yetish yoki kema yo'llariga 
chiqishning iloji bolmasa, boshqa qutqaruv kcmasidagilar bilan birga kema 
halokati joyi yaqinida bo'lishga harakat qiling. 
Oyoqlaringizni imkoni boricha quruq tuting. Ularni tez - tez balandga 
ko'tarib turing va shishib ketmasligining oldini olish maqsadida 
harakatlantirib turing. Zinhor dengiz suvini ichmang. Foydasiz harakatlarni 
kamaytirib, organizmdagi suyuqlikni tejang. Terlashni kamaytirish uchun 
kunduzi kiyimlaringizni namlab, kemaning ichidagi haroratni kamaytirish 
uchun esa uning tashqi tomonini suv bilan ho‗llab turing. Bir kunda 500 - 
600 ml. dan ko‗p suv ichmang. Tutun shashkalarini to uni payqashning real 
imkoni bo‘lguncha saqlab turing. Shashkalarni hamma baravar qo‘llashi 
kerak emas, uni bir kishiga topshiring. Vahima qilmang! Katta odam suvsiz 
o‗rtacha 3 kundan 10 kungacha tirik qolishi mumkinligini yodda tuting. 

---

145 
Oziq - ovqatsiz bir oy yoki undan ko'proq yashash mumkin. 
Joyda to‗g‗ri mo‘ljalga olish - joyda ufq tomonlari, mahalliy jismlar va 
relyef shakllariga nisbatan o'zining turgan joyini aniqlash, kerakli harakat 
yo‘nalishini aniqlash hamda belgilangan yo'nalishdan og‘ishmasdan 
harakatlanishdir. Agarda qo‘limizda xarita, kompas yoki soat bo‘lsa hamda 
biz ushbu vositalardan foydalanish qoidalari va tartibini bilsak buni amalga 
oshirish qiyin emas. Ammo qo‘limizda hech qanday yo‗naltiruvchi ashyolar 
bo‘lmasa bo'shliq va vaqtda mo‘ljalni qanday olish kerak. Shunda bizga 
quyosh, yulduzlar, tabiat hodisalari, hayvonlar va o‗simliklar yordamga 
keladi. 
Shu joyda biz o‗zimizga «Qanday hollarda biz ufq tomonlarini 
aniqlashimiz kerak» degan savolni berishimiz kerak. Buning uchun siz 
o‗zingizning turgan yoki boradigan joyingiz qaysi yo'nalishda 
joylashganligi, yo'llar haqida, mo‘ljalga olish mumkin bo'lgan qanday katta 
o‘lchamlar mavjudligi haqida ma‘lumotlarni oldindan bilishingiz zarur. 
Bularga daryolar, temir yo'llar, avtomobil yo‘llari, katta aholi punktlari va 
boshqa alohida ajralib turuvchi belgilar kiradi. 
Masalan, siz o‗rmonga, cho‗lga yoki tog'ga ma‘lum bir yumush bilan 
jo‗nadingiz va har ehtimolga qarshi o‗zingiz bilan kompas oldingiz. Ammo 
siz boradigan joyda magnit temiri konlari mavjudligi yoki boshqa 
sabablarga ko'ra kompas to'g'ri ishlamay qoldi. Ana shunda sizga joyni 
mo'ljalga olish bo‗yicha olgan bilim va ko‗nikmalaringizni qo'llash 
imkoniyati yuzaga keladi.