O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

FAVQULOTDA VAZIYATLARNING OQIBATLARI 

Yong‘inlar 

Portlash 

Zaharli moddalarning tashqi muhitga tarqalishi 

Radioaktiv moddalarning tashqi muhitga tarqalishi 

Yuqumli kasalliklarning keng tarqalishi 
 
Xavfli geologik hodisa-zilzila oqibatlarini kamaytirish chora-
tadbirlari. 
Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatdan muhofaza qilish 
haqidagi qonunni 14-moddasida ko‗rsatilgan «Favqulodda vaziyatlar 
monitoringi va ularni oldindan bashorat qilish» zilzila kabi Favqulodda 
vaziyatlarni oqbatlarini kamaytirish tadbirlarini ishlab chiqishda, 
bo‗lajak zilzilalarni sodir bo‗lishini oldindan aytib berish muammolarini 
hal qilish da nihoyatda muhim rol o‗ynaydi. 
3.12-Jadvalda bo‗ladigan zilzilalarning kuchini Merkalli shkalasida 
tavsiflash berilgan. Shu bilan birga bu shkalaning Rixter shkalasi bilan 
munosabatini 3.13.-jadvalda ko‗rsatilgan. 
3.12.-
Jadval 
Zilzila kuchining Merkalli shkalasi (MSK) bilan tasniflanishi 
Ball 
Zilzila tavsifi 
I 
II 
III 
IV 
V 
VI 
VII 
VIII 
IX 
X 
XI 
Faqat seysmik pribor aniqlaydi. 
Tinch holatdagi odamlar sezadi. 
Xonada bo‗lgan odamlar xuddi mashina o‗tgandagi zirillash kabi 
sezadi. 
Ko‗plar sezadi. Osilgan predmetlar qimirlaydi, idishlar zirillaydi. 
Xonalar umumiy qimirlashi. Uxlaganlar uyg‗onadi. Mebellar 
qimirlaydi, binolarda yoriqlar paydo bo‗ladi. 
Odamlar yurishi ishonchsiz. Oynalar sinadi. 
Oyoqda turish qiyinlashadi. Karniz tushib ketadi. Suvda to‗lqin 
paydo bo‗ladi. 
Panika boshlanadi. Zavod trubalari, yodgorliklar buziladi. O‗rta 
mustahkamlikdagi binolar to‗liq buziladi. 
Umumiy panika bo‗ladi, uylar buziladi. Mashina haydash 
qiyinlashadi. 
Ko‗pgina uylar buziladi. Tog‗ yon bag‗ri ko‗chadi. Suv 
havzalaridan suv qalqib chiqadi. Relslar buziladi. 
To‗liq buzilish. Erda yoriq paydo bo‗ladi. Er osti trubalar 

---

132 
XII
 
buziladi. 
Tog‗ massasi ko‗chadi, er relefi o‗zgaradi. Daryo o‗zani 
o‗zgaradi va h.k. 
3.13.-Jadval 
Rixter va 12 balli shkalaning bir-biriga nisbati 
Magnitudalar

2,0 
3,0 4,0 
5,0 
6,0 
7,0 

8,0 
Ballar
I-II 
III 
IV-
V 
VI-VII VII-
VIII 
IX-
X 
XI-XII 
Er yuzida qaysi hududlarda er qimirlashi mumkinligi aniqlangan, 
ular har xil masshtabda seysmik rayonlashtirish xaritalariga tushirilgan, 
ammo qisqa muddatda er qimirlashini qachon sodir bo‗lshini aytib be 
rish hozircha muammo hisoblanadi. Lekin bu masalalar bo‗yicha butun 
dunyo olimlari va shu jumladan O‗zbekiston seysmolog olimlari tomoni 
dan ancha ishlar qilingan. 
Hozirgi zamonda zilzilalardan himoyalash ishini hal qilish 
yo‗llari dan biri bu zilzilabardosh imoratlarni qurish bo‗lib kelmoqda. 
Bunga imoratlarni qurish sifatini oshirish va boshqa tadbirlarni 
o‗tkazish ular asosida er silkinishi ta‘sir kuchini kamaytirishga erishish 
mumkin. Beton va baquvvat inshootlarni emirilmas ligini oldini olib, 
ularni mustahkam lash, ta‘mirlash zarur. Inshootlarning elementlari bir-
biri bilan mustah kam bog‗lanib, yaxlit bir butun bo‗lishi kerak. 
Inshootlarni xavfsizligini ta‘minlash maqsadida yangi 
qurilayot gan va eski imoratlar uchun amaliyotda qabul qilingan 
me‘yorlarga rio ya qilish va uni amalga oshirish choralarini ko‗rish 
kerak. Hozirgi kunda zilzilani sodir bo‗lishini bashorat qilish 
seysmologik ilmiy-tekshirish instituti olimlari tomnidan va davlat 
seysmologik xizmati xodimlari to monidan amalga oshirilmoqda. 
Qurilish 
maydonining 
zilzila 
bardoshliligini 
aniqlash 
maqsadida aholi yashaydigan yirik joylarda, hamda katta ahamiyatga 
ega bo‗lgan sanoat, gidrotexnik va meliorativ qurilish ob‘ektlarida
maxsus geolo gik, gidrotexnik va injenerlik geologik tadqiqotlar olib 
boriladi. Shu hududlar bo‗yicha seysmik mikrorayonlashtirish xaritasi 
tuziladi. Bun day xaritalardan zilzilabardosh maydonlarni aniqlashda va 
qurilish ishlarini olib borish uchun qulay bo‗lgan maydonlarni tanlashda 
foydala niladi. Bu esa quriladigan imoratning, inshoot ning 
mustaxkamligini oshirishda o‗ta muhimdir. 

---

133 
Binolarni qurishda ularning zaminini tashkil qilgan tog‗ jinslari 
ning tarkib tuzilishi va injenerlik geolgik xossalariga katta e‘tibor berish 
kerak. Tajribalardan ma‘lum bo‗ldiki, har xil tarkibga ega bo‗lgan joy zil 
zila paytida har xil tebranar ekan. Shunga ko‗ra binolar turli darajada 
zararlanadi. Bundan tashqari inshootlarning zilzilabardoshliligi ularning 
konstruksiyasiga qo‗llangan aniseysmik chora-tadbirlar va kurilish mate 
riallari sifatiga ham bog‗liq. 
Bundan tashqari quriladigan imoratlardan qanday maqsadlarda foy 
dalanishni hisobga olgan holda, ularning mustahkamligini oshirish 
uchun loyihalanadigan inshootlarlarni 1 ballga oshiriladi, ya‘ni inshoot 
ni agar 6 ball er qimirlashi hududida qurish rejalashtirilgan bo‗lsa, uni 7 
ballga hisoblab quriladi. 
Surilishga qarshi kurashish murakkab vazifalardan hisoblanadi. 
Uning oldini olish va muhofaza tadbirlarini ko‗rish surilishni keltirib 
chiqaradigan geologik jarayonlarga bog‗liq. 
Surilishga qarshi ko‗riladigan choralar passiv va aktiv bo‗ladi Pas 
siv choralar profilaktik ahamiyatiga ega bo‗lib surilish yon bag‗irligida 
va zonasida qo‗yidagi ishlar bajarilishini man etadi: 
- yon bag‗irlikni qirqish va tekislash; 
- portlatish ishlari; 
- imorat va inshootlar qurish; 
- kon qazish; 
- og‗ir yuk transport vositalarini katta tezlikda harakatlanishi; 
- daraxtlarni rejasiz kesish; 
- erlarni sug‗orish; 
- oqova,buloq suvlarini oqizish va h.k. 
Bu choralar surilish hodisasini ma‘lum bir davrga to‗xtatish uchun 
bajariladi. Aktiv choralarga yonbag‗irlikdagi surilishga moyil bo‗lgan 
tog‗jinslarining harakatini to‗xtatish maqsadida inshootlar qurish, tog‗ 
jinslarining mustahkamligini oshirish uchun maxsus chora-tadbirlar 
ko‗rish kiradi. 
Aktiv chora-tadbirlar ko‗rish 4 gruppaga bo‗linadi: 
1) Surilishni keltirib chiqaradigan sabablarni aniqlash va yo‗q qi 
lish. Bu guruhga taaluqli chora-tadbirlarga dengiz va daryo suvlari qir 
g‗oqlarining namlani shi va yuvilishining oldini olish kiradi. Buning 
uchun surilish ehtimoli bor bo‗lgan qirg‗oqlarga beton plitkalar yotqizila 
di, to‗lqinlarni qaytaradigan va so‗ndiradigan qurilmalar o‗rnatiladi. Er 
usti suvlarining suriluvchan jinslarga singishining oldini olish uchun har 
xil qurilmalar yasab, ularni boshqa yo‗nalishda yotqizish, er yuzasi dagi 

---

134 
filtratsiyani kamaytirish uchun uni nishablash, gilbeton, shlak, bitum, 
asfalt yot qizish lozim buladi. 
Shuningdek suriluvchan massaning og‗irligini kamaytirish, er osti 
suvlari sathini pasaytirish yoki butunlay yo‗qotish maqsadida yopiq yoki 
ochiq zovurlar qaziladi. Ulardan er ostki va ustki suvlarini yig‗ish ham 
da ularni relefning pastki qismlariga oqizishdan foydalanidi. 
2) Surilishga moyil bo‗lgan jinslarni ushlab turadigan inshootlar 
qurish. Bu chora-tadbirlar tirgovich devorlar, ustun qoziqlar va kontra 
banketlar qurishni nazarda tutadi. Tirgovich devorlar qurilish tekisligiga 
nisbatan chuqurroq qilib, ustun qo ziqlar (temir-beton, temir va yog‗och 
dan tayyorlana di) uchi esa yonbag‗irlikni turg‗un qismiga tushiriladi va 
suriladigan massani ushlab turadi. Kontrbanketlar yon bag‗irlarning
nishabligi kichik bo‗lgan taqdirda suriladigan massani ushlab turish 
uchun ishlatiladi. Buning uchun yonbag‗irlikdagi do‗ngliklar tekislanib 
chiqqan gruntlar uning etak qismiga yotqiziladi va suriladigan massani 
ushlab turadigan devor hosil qilinadi. 
3) Jinslarni surilishga qarshiligini kuchaytirish uchun uning mus 
tahkamligini sun‘iy yo‗l bilan oshirish. Bu chora tadbirlar suriladigan 
(tog‗) jinslar yopishqoq ligini va mustahkamligini silikatlash, sement 
lash, bitumlash va kimyoviy ishlov berish orqali oshirishga qaratilgan. 
4) Suriluvchan massani yonbag‗irlikdan butunlay olib tashlash. 
Agar suriladigan massaning qalinligi va katta –kichikligi katta bo‗lmasa 
uni yonbag‗irning tur g‗un qoyasi chiqquncha qazib olib tashlash mum 
kin va bu ishni bajarishda bulldo zerlardan foydalaniladi. 
3.14.-Jadval 
Bofort shkalasi bo‗yicha bo‗ron,to‗fon va dovul turlanishi 
Shamol 
rejimi 
Ballar 
Shamol tezligi 
Belgisi 
km/soat 
m/s 
Bo‗ron 
8 
62,8-74,0 
18-20 
Daraxt 
shoxlari 
sinadi 
Kuchli 
bo‗ron 
9 
75,6-86,9 
21-25 
Tomdan cherepitsa 
va trubalar uziladi 
To‗liq 
bo‗ron 
10 
88,5-101,4 
26-30 
Daraxtlar ildizi bilan 
qo‗poriladi 
To‗fon 
11 
103,-120,7 
31-35 
Yalpi talofat 
Dovul 
12 
120,7 
dan 
yuqori 
35 
dan 
yuqori 
Katta buzilish 

---

135 
Sel oqimini oldini olish, ularga qarshi kurashish, sel bo‗lishi mum 
kin bulgan maydonlarni chuqur urganish, atrof muxitni muhofaza 
qilishning asosini tashkil etishda muhim xalq xo‗jalik ahmiyatiga ega. 
Shuning uchun sel xodisasini bartaraf etish maqsadida olib boriladigan 
ishlar ilmiy, amaliy xulosalarga, tadbir choralarga asoslangan bo‗lishi 
kerak. 
Bo‗ronning to‗liq taqsimotini biz 3.14.-jadvaldagi Bofort shkalasi 
dan ko‗rishimiz mumkin. Bundan tashqari, stolba shakldagi quyun yoki 
serdili shamol hamda suv ostidagi zilziladan chiqadigan sunnami bo‗li 
shi mumkin. 
Suv oqimlarini oldini olish maqsadida qo‗yidagilar amalga oshiri 
ladi: 
1) Sel bo‗lishi mumkin bo‗lgan daryo suv yig‗ish maydonlarida 
doimiy kuzatish ishlari olib borish, tog‗ jinslarini yig‗ilishi oldini olish 
suv oqimiga to‗sqinlik qiluvchi tabiiiy va sun‘iy to‗siqlarni tozalash; 
2) Sel oqimi yuzaga kelishi mumkin bo‗lgan daryolarning suv 
yig‗ish maydonlarini muhofaza qilish, ya‘ni bu maydonlarda o‗simlik 
dunyosini saqlash, daraxtlar va butalarni kesish, maydonlarini olib bori 
shni chegaralash;
3) O‗rmon xo‗jaligini rivojlantirish (yon bag‗irlarda butalar va 
daraxtlar ekish, chunki ular tog‗ jinslarini qatlamlarini mustahkam 
ushlab turadi, qor erishini sekinlashtiradi; er yuzasini yuvilishdan saqlay 
di. 
4) Tog‗li hududlardagi daryolarni o‗zanida suv oqimini boshqaruv 
chi inshootlar qurish, tabiiy, sun‘iy to‗g‗onlarni tartibga keltirish, temir, 
avtomobil yo‗llari ostida sel o‗tkazuvchi katta diametrli quvurlar yot 
qizish ishlari. 
Hozirgi vaqtda tog‗li hududlarda suv omborlari, GESlar, yoki bola 
lar orom goxlari, dam olish uylari, davolanish maskanlari qurilishi mu 
nosabati bilan qor ko‗ chkilari sodir bo‗lishi mumkin bo‗lgan hududlar
xaritalarga tushirilib o‗rganib chiqilgan. Ularning xavfi bor maydonlarda 
qurish man etiladi. Lekin bunday maydonlarda qor ko‗chkilarini oldini 
oladigan injenerlik choralarini ko‗rib imorat va insho otlar qurish mum 
kin bo‗ladi. Bu chora-tadbirlar yonbag‗irlarni tekislab terrasalar-supalar 
tashkil etish, daraxtzor barpo etish, xarakatga kelishi mumkin bo‗lgan 
qor uyumlarini oz-ozdan yo‗qotish, maxsus injenerlik qurilmalar-dam 
ba, qor ko‗chkisini xarakat yo‗nalishini o‗zgartiradigan ariqlar, devorlar 
qurish, yonbag‗irlardagi yo‗llarni tosh va temir betondan yasalgan 

---

136 
galereya bilan tutish, qor-ko‗chkilarini o‗tqazib yuboradigan tunellar 
qurishdan iborat. 
Albatta, bularning hammasi ekologik muhitni o‗zgartiradi. Shu 
ning uchun doimo ekologik nazorat bo‗lib turishi kerak. Ekologik nazo 
ratni olib borish sistemasi 3.16.-rasmda keltirilgan. FV xizmatida doimo 
ham texnogen ham tabiiy muhitlar doimo nazorati olib boriladi.