O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

2.6- jadval
Kriptovalyutalarning 2020 yil fevraldagidagi va 30 maydagi narxlari va ularning bozordagi ulushi ²⁰

Nomi	Belgisi	Bozordagi ulushi (mlrd $ hisobida fevral)	Narx ( $ hisobida fevral)	Bozordagi ulushi (mlrd $ hisobida may)	Narxi ( $ hisobida may)	Narx o’zgarishi (+;-)	Bozordagi ulushi o’zgarishi (+;-)
Bitcoin	BTC	841,43	45137,77	667,98	35678,13	-9459,64	-173,45
Ethereum	ETH	162,65	1416,05	277,49	2390,31	973,81	114,84
Litecoin	LTC	10,98	164,93	11,41	170,98	0,43	6,05
DASH	DASH	6,18	0,04805	12,44	663,51	663,46195	6,26
XEM	XEM	5,44	0,6041	10,587	497,54	496,9359	5,147
Ripple	XRP	18,84	0,415	41,83	0,9066	0,4916	22,99

Bitcoin kriptovalyutasining narxi 2021 yil fevral oyiga qaraganda may oyining oxiriga kelib 9459,64$ ga kamaygan, uning bozordagi ulushi ham narxiga mos ravishda 173,45mlrd$ga kamaygan. Ethereum kriptovalyutasini narxi esa may oyiga kelib 973,81$ga oshgan. Litecoin kriptovalyutasini narxi ham 0,43$ga oshib, uning bozordagi ulushi may oyining oxiriga kelib 170,98mlrd$ oshgan. DASH kriptovalyutasini narxi ham may oyiga kelib 663,46195$ga oshganini ko’rish mumkin., uni bozordagi ulushi esa 6,26 mlrd$ga oshgan. XEM kriptovalyutasini narxi ham, bozordagi ulushi ham may oyining oxiriga kelib oshgan. Ripple kriptovalyutasini narxi fevraloyida 0,415$ bo’lgan bo’lsa may oyiga kelib uni narxi 0,4916$ ga oshgan, bozordagi ulushi esa may oyining oxiriga kelib 41,83mlrd$ga yetgan.
2.2. KRIPTOVALYUTALAR BILAN BOG’LIQ HUQUQIY XAVF-XATARLARNI PASAYTIRISH
Moliya sohasidagi (Moliya 4.0) eng yangi o‘zgarishlar kriptovalyutalardan pullarni tartibga solishning mavjud mexanizmlarni “buzish” va dunyoda shakllangan pul hokimligi balansini o‘zgartirish (XXІ asr ikkinchi o‘n yilligi) uchun foydalanib ko‘rishlardan boshlandi. Moliyaviy faollik (balki hokimlik ham) vaqt o‘tishi bilan hisoblash quvvatlarga proporsional ravishda jahonda qayta taqsimlanadi, deb taxmin qilish mumkin. Birinchi raqamli valyutalar buning darakchilari bo‘ldi. SHu bilan birga, moliyaviy axborot almashish va saqlash an’anaviy korporativ buxgalteriyadan “bulutsimon” saqlash joylariga muqarrar ketib, u erda uni qayta ishlash va xavfsizlik strategiyalari muolajalari mutlaqo boshqacha tuzilgan. Hozirgi bank amaliyotlari ularning “kun hujjatlari” bilan bu asnoda anaxronizm bo‘lib ko‘rinadi. Biroq axborot texnologiyalari taraqqiyoti, agar blokcheyn biznes yuritish paradigmasi almashishiga olib kelmasa, o‘z-o‘zidan hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmasdi.Lekin, kriptovalyutalardan farqli o‘laroq, bu biznes-jarayonlarning to‘liq qonuniylashtirilishi emas. Ko‘plab qo‘l va yuqori xarajatli amaliyotlari mavjud. Masalan, Thomson Reuters Survey statistikasiga ko‘ra, Evropa banklari faqat mijozlarni identifikatsiya va tekshirish uchun yiliga 60 mln dollardan ziyod mablag‘ sarflaydi. Bundan tashqari, xavfsizlikni ta’minlashga bo‘lgan yuksak xarajatlar mijozlarga yuqotishlardan to‘liq himoyani kafolatlamaydi. Nilson Report ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yilga kelib dunyoda karta hisoblari bilan bog‘liq firibgarlikdan bo‘lgan yuqotishlar 20 mlrd dollardan oshishi kutilmoqda.Aksincha, Bitkoin dasturiy kodi har qanday qiziqqan shaxsga ochiq bo‘lib, shu tufayli ko‘p marotaba zaiflikka tekshirilgan. Bunday shaffoflik Bitkoin va uning asosida yotgan blokcheynga moliyaviy axborotni saqlash va uzatishning deyarli muakammal usuli o‘rnatilishiga imkon berdi. Kriptovalyuta tarmog‘idagi eng ko‘p bo‘lgan yuqotishlar mijozlarning o‘zlari omonatlariga bo‘lgan tiklanishi imkonsiz parollarni yo‘qotganligi bilan bog‘liq edi. Ikkinchidan, kriptovalyutalar asosida yotgan markazsizlantirish va tartibga solinmaslik, AQSH va Evropa tashabbusi bilan deofshorizatsiya va banklarga nisbatan moliyaviy shaffoflik talablarining qattiq olinishi mijozlarga bo‘lgan bosimga olib kelgani sababli, shu kunlarda juda talabgor bo‘lib qoldi. Natijada kriptovalyutalar ofshor hisoblar egalari tomonidan bandargoh sifatida qabul qilindi. Bundan tashqari, kriptovalyutalar uchun, banklarga qaraganda, minimal qoldiqlar talablari yo‘q, shu bois hisoblarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar bo‘lmaydi. Raqamli valyutalar sohiblari deyarli to‘liq anonimligi ta’minlanadi. Kriptovalyuta va blokcheyn mijozning zaruriy biznes-ehtiyojini hal qiladi: “Menga shunday tizim kerakki, unda hech kim menga o‘z pullarimni sarflashga taqiqlay olmasin”. SHu sababdan, xususan, Xitoy kriptovalyutalarning asosiy xaridori va mayning quvvatlarini 90% ining sohibiga aylangan bo‘lib, u erda kapital chiqarish va valyuta nazoratiga nisbatan bo‘lgan davlat siyosati juda qattiqdir. Xitoy iqtisodiyoti va siyosatidagi har qanday o‘zgarishlar kriptovalyutalar kursida tezda aks etadi. Misol uchun, 2019 yil may oyidagi bitkoin kursining 4 ming dollardan 9 ming dollargacha o‘sishi AQSH ning Xitoyga nisbatan eksport sanksiyalarini joriy etishi bilan keladigan tahdidlar bilan bog‘liq edi. Uchinchidan, kriptovalyutalar jamg‘arish vositalaridan tashqari pul almashinuvining muqobil imkoniyatlarini taklif etdi. Ko‘p mamlakatlarda kriptovalyutalar emissiyasi va muomalasi kredit pullarni tartibga solish sohasidan chiqqan bo‘lib, hatto soliq organlari ham ushbu amaliyotlarni faqat qisman qamray oldi. Raqamli valyutalarga bo‘lgan qiziqishning ortishi ularni almashtirish bo‘yicha internet-xizmatlarning keng spektri, maxsus birjalar, ko‘plab yurisdiksiyalarda savdo maydonchalarining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. 2018 yil o‘rtasiga borib birjalar soni 500 dan oshdi. Bank tizimi bilan bir qatorda to‘lovlar va jamg‘armalarga nisbatan turli darajada qulaylikdagi 2 mingga yaqin raqamli valyutalardan iborat tizim vujudga kelib, uning umumiy kapitalizatsiyasi chorak trillion dollardan oshgan edi.
Kriptovalyuta hisob-kitoblarining har qanday internet-xizmatlarga bo‘lgan integratsiyasining soddaligi raqamli valyutalarning qabul qilinganligining butun jahon to‘rining har qaysi burchagida kuzatish mumkin bo‘lishiga olib keldi. Kriptovalyuta - raqamli valyutalarning maxsus qo‘llanilishiga kelsak, yirik iqtisodiyotga ega bo‘lgan ba’zi mamlakatlar (AQSH, YAponiya, Kanada, Avstraliya, SHveysariya) bu raqamli aktivlarning huquqiy maqomi haqida qaror qildilar va qonun hujjatlariga tegishli o‘zgarishlar kiritib, o‘z kriptovalyutalar bozori sub’ektlariga birjalar, valyuta ayirboshlash shoxobchalari va hokazolarga nisbatan pullarni anti qonuniylashtirish va regulyatorlarga qarshi kurash talablariga muvofiq bo‘lishni yukladi. Kriptovalyutalar maqomi turlicha belgilangan. SHu tariqa, AQSH va Angliyada, Evropa Ittifoqidan farqli o‘laroq, kriptovalyutalarni to‘lov vositasi sifatida ko‘rishmaydi (demak, tovar deb hisoblashadi). SHunday vaziyatlar mavjudki, Xitoy bilan bo‘lgan holatdagi kabi, ular kriptovalyutalarga ruxsat beradi, ammo banklarga ular bilan amaliyotlar qilishga man etadi. To‘liq taqiqdagi holatlar Saudiya Arabistoni, Misr, Pokistonlarda mavjuddir. “Nimaiki taqiqlanmagan bo‘lsa, barchasi mumkindir” degan holat Polsha va Portugaliyada. Ba’zi davlatlar kriptovalyutalarni va kriptovalyutalar va ICO larning aniq Qonunchilik talqinini bermasdan, kriptografik valyutalarni standart tovar sifatida (soliq maqsadlari uchun) ko‘rib chiqadi. Ikkinchi guruhga Ukraina kiradi. SHubhasizki, mamlakatdagi kriptovalyutalarning noaniq huquqiy maqomi korporativ yoki soha ko‘lamli loyihalar kapitalizatsiyasini, tashabbusni startaplar bosqichida yopib, to‘xtatib turibdi. Dasturiy ta’minot ishlab chiquvchilari sohani “qo‘zg‘atishga” harakat qilib, faol pozitsiyani egalladilar. SHunga qaramasdan, ichki bank biznesi haligacha me’yoriy tartibga solish bo‘yicha ham yoki blokcheynga sarmoya kiritish bo‘yicha ham muhim jamoaviy yoki shaxsiy tashabbuslar bilan chiqmagan. Keltirilgan omillarning har biri nuqtai nazaridan Ukraina etakchi pozitsiyalardan uzoqda. Tegishli Qonunchilik tashabbuslari, birinchi navbatda, raqamli valyutalar va blokcheyn texnologiyasiga huquqiy maqom berish bo‘yicha vaziyatni yaxshiroq o‘zgartirishi mumkin. Hukumat organlari davlat xizmatlarini raqamlashtirish sohasida blokcheynni joriy etish bo‘yicha bir qator loyihalarni oxirigacha etkaza olsa, bu bizga to‘plangan tajribani moliyaviy sohaga o‘tkazish (ayniqsa, xavfsizlik va reestrlarni “bulutlarga” joylashtirish bo‘yicha) va qonunchilarni va regulyatorni harakatga keltirish imkonini beradi. Umuman olganda bugungi kunga kelib ko’pgina davlatlar kriptovalyutalarni to’liq holda qabul qilgani yo’q, chunki kriptovalyutalarni qonun orqali mamlakatlarda undan foydalanishni taqiqlab qo’yibdi.