O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya meditsinasi instituti

16-Amaliy mashg‘ulot
BO’TALAR MORFOLOGIYaSI.
Mashg‘ulotning maqsadi: O’zbekistonda o’sadigan va yem-xashak ahamiyatiga ega bo’lgan bo’ta o’simliklar bilan tanishish, ularning chala Bo’ta o’simliklaridan farkini, ozuqa birliklarini bilish.
O‘quv va ko‘rgazmali qurollar: Bo’ta o’simliklar vakillarining rangli rasmlari, gerbariylari. Jadvallar, uslubiy qo’llanmalar.
Ishning mazmuni: Bo’ta usimliklari asosan cho’l zonasida tarqalagan bo’lib, ular qumlarni kuchishini oldini olish bilan birga, hayvonlar uchun yaxshi ozuqa hisoblanadi. Ularga cherkez, oq saksovul, qora saksovul, juzg’un, sazak, qizil qandim, chakich, daraxtsimon qandim, nor bayalich, bayalich, politeskiy shurasi, qizilcha kabilar kiradi.
Butalar cho’l yaylovlari o’simlik qoplamida eng yuqori qavatni egallovchi va qo’y-qo’zilarni kuz-qish oylari ozuqa bilan ta'minlovchi turlarning asosini tashkil qiladi. Ularning orasida butun yil davomida yaxshi yeyiladigan (izyen, singryen) yoki mavsumiy (kuz-qish) yeyiladigan turlar mavjud. Shuningdyek, yarim buta turlar orasida madaniylashtirish uchun istiqbolli turlar anchagina bo’lib ularning ko’pchiligi yaylovlar holatini yaxshilashda qo’llanilib kyelinmoqda (Maxmudov va boshqalar, 2006).
Tarqalish sharoitlari, yil fasllarida va turlariga qarab butalarning hosildorligi o’ta o’zgaruvchan bo’lib, ob-havo o’rtacha bo’lgan yillari gyektaridan 10-12 syentnyer yeyiladigan ozuqa to’playoladi.
Oq saksovul
Oq saksovul (Haloxylon persicum Bge.) Markaziy Osiyo, Eron, Afgoniston, Mugiliston va Xitoyda usadi.
Oq saksovul shuradoshlar oilasiga mansub kup yillik usimlik. Ildizi yon tomonga 10-15 m ga taralib va 10 m kurib usadi. Buyi 5 m gacha yetadi. pustlogi och kulrang. Bir yillik shoxchalari och yashil, kattik.
Barglari reduksiyaga uchragan. Guli mayda, barg kultigida yoki shoxchalari uchida yakka – yakka joylashgan. Gulyonbargchalari tangachasimon, yumalok, buladi. Mevasi pachok ezilgan shakldA*.

a b
Rasm.-1 Oq saksovul, a) umumiy ko’rinishi, b) urug’lagan novdasi


Cherkez
Cherkez (Salsda rechteri Kar. va Litv.) Markaziy Osiyo, Eron va Afgonistonda usadi.
U shuradoshlar oilasiga mansub Bo’tA*. Ildizi ukildiz bulib, yon tomonga 4 m gacha taralib, 11 m chukurlikgacha kirib usadi. Buyi 1,5 metr, ba’zan 3 – 4 m keladiganlari xam uchraydi. Kari tuplarining pustlogi kulrang, yosh tuplariniki sutsimon ok. Tuksiz, lekin ba’zan kalta tuk bilan koplangan turlari xam uchrab turadi.
Barglari navbat bilan joylashgan, ipsimon, yashil rangda, uzunligi 4 – 8 sm, uchi utkir, bir yillik navdalarda rivojlanadi. Gulyonbarglari yashil, uchi utkir. Cherkez tarkibida urtacha 22,3% protein, 19,6% kul mavjud. 100 kg mi 86,4 ozuka birligiga teng.
Qora saksovul
Kora saksovul (Haloxylon aphyllum Hjin.) Markaziy Osiyo, Eron va Afgonistonda usadi.
U yirik Bo’ta bulib, shuradoshlar oilasiga kiradi. Ildizi ukildiz, ok saksovulnikiga uxshaydi, lekin yerga undan chuqurroq kirib boradi. Buyi 7 m gacha yetadi, yugon, sershox shox –shabbasi tuk kulrang, yogochlarining markaziy kismi koramtir, shoxlari tuk yashil, osilib turadi.
Barglari reduksiyalashgan tangacha, karama – karshi joylashgan. Guli va mevalari asosan yon shoxlarida xosil buladi.
Juzgun
Juzgun (Caligonum caput – Medusae schrent) Urta Osiyoda va Mugilistonda usadi. Toronguldoshlar (Polygonacea) oilasiga mansub daraxtsimon Bo’tA*. Ildizi ukildiz. Buyi 2 m gacha yetadi. Kari tuplarining pustlogi kulrang. Barglari reduksiyalashgan, fakat tangacha barglari bor.
Gullari barg kultigida 2 – 4 tadan bulib joylashadi. Gulyonbarglarning uzunligi 3 mm gacha, pushti yoki kizil rangdA*. Mevasi – yongokchA*. 100 kg pichani 78,8 ozuka birligiga teng.