O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya meditsinasi instituti

Zaharli o’simliklar dyeganda o’z organlarida zaharli moddalar (alkalloidlar, glyukozidlar, organik kislotalar, efir moylar) saqlovchi va q/x mollarining soqligiga ziyon kyeltiruvchi, hatto qalok qiluvchi turlar nazarda tutiladi. Chunonchi, alkalloidlar – murakkab organik birlashmalar bo’lib odatda, uglyerod, vodorod va azotdan tashkil topgan. O’simlik turlariga qarab alkalloidlar miqdori juda kam miqdordan tortib 3,5% (kampirchopon)gacha bo’lishi mumkin. Ular o’simliklarning barcha qismlarida bo’lishi mumkin, aksariyat urug’ va myevalarida (ko’knor) tanasi (xina daraxti), ildizlarida uchraydi.
O’sish fazasiga qarab alkalloidlar miqdori ham o’zgaruvchan – vyegyetatsiya davrida barglarda, urug’lash fazasida-urug’lari, vyegyetatsiya so’ngida-ildizlarda qayd qilinadi.
Alkalloidlarning ta'sir doirasi ham xil: jigar, qon-tomir, nyerv sistyemasiga ta'sir qiladi.
O’simlik tarkibidagi zaharli moddalar o’simliklarning o’sish sharoiti, rivojlanish davrlari, yoshi, hamda tarqalishiga qarab o’zgarib turadi.
Glyukozidlar - tuzilishi jihatidan juda murakkab organik birikmalardir. Gdalyukozidlar uglyevod va aglyukonlarga (qandsiz) qismlarga oson parchalanadi, ayniqsa ular, qaynatilganda, qizdirilganda, fyermyentlar ta'sir etganda osongina parchalanadi. Ular ko’pincha kristall, amorf birikmalardir.
Saponinlar- azotsiz moddalar bo’lib, qandli va qandsiz qismdan iborat. Saponinlarning xususiyatlaridan biri shundaki, ularning suv eritmalari chayqatilsa uzoq vaqt saqlanadigan ko’pik hosil qiladi.
Efir moylari - kimyoviy jihatdan turli-tuman birikmalardir.
Gyerpyenlar aksariyat hollarda efir moylarining birdan - bir tarkibiy qismi hisoblanadi. Chunonchi, efir moylari ninabarglilar (harag’ay, archa), murakkabguldoshlar (shuvoqlar, bo’ymadaron, andiz) kabilarda ko’proq uchraydi.
Kislotalar,masalan, sianagyen kislota-tsianogyen glyukozidlar-ning fyermyentlar ta'sirida parchalanish mahsuli hisoblanadi. O’simliklarda normal hayotiy jarayoni buzilgan holdagina sianid kislota hosil bo’lishi mumkin.
Boshqacha qilib aytganda, sianid kislota o’ta syernam sharoitda hosil bo’lib, o’simliklar quriganda bu modda dyeyarli hosil bo’lmaydi.
Oksalat kislota, nitrit kislotalar ham turlicha ta'sir ko’rsatishi mumkin.
Fitotoksinlar–oqsil xaraktyeridagi o’simlik moddalari bo’lib, ular immunityetni mustaqkamlashda foydali hisoblanadi.
Ushbu guruhga kiruvchi yaylov byegona o’tlari turli botanik oilalarga, hayotiy shakllarga mansub bo’lib o’ziga xos biologik, ekologik xususiyatlarga egA*. Ko’pincha qo’lligida quriganiga nisbatan qavfli. Quritilgan o’simliklarda zaharli moddalarning miqdori hamda ta'sir etishi pasayib boradi.
Yana bir e'tiborli tomoni shundaki, aksariyat tur zaharli o’simliklardan olinadigan zaharli moddalar oz miqdorda dori- darmonli xususiyatiga ega; shu boisdan ular turli tuman dori-darmonlar ishlab chiharishdan muhim xomash'yo vazifasini o’taydi.
Zararli o’simliklarni yaxshi tanimaslik, ularning spyetsifik tarqalish, rivojlanish xususiyatlarini bilmaslik yaylovlardan to’g’ri foydalanishda, ma'lum ma'noda, qiyinchiliklarga olib kyelishi mumkin.
Ushbu guruhga kiruvchi yaylov byegona o’tlari turli botanik oilalarga, hayotiy shakllarga mansub bo’lib o’ziga xos biologik, ekologik
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com136
xususiyatlariga egA*. Bir vaqtning o’zida ularning aksariyati (isiriq Peganum harmala) shifobaxshlik tabobatida kyeng qullanilib kyelinmoqdA*.
Quyida tabiiy yaylovlarda uchraydigan ayrim zararli o’simliklar haqida bayon qilinmoqdA*.