|
Laylak keldi,
Tuxum quydi.
Nechta?
Beshta.
Bir, ikki, uch, to‘rt, bssh.
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar.
Bolalar folklori, sanamalar, aytishuvlar, ramozon qo‘iqlari.
Mavzuga oid savollar:
1.
Aytishuv qo‘shiqlari bolalarni nimaga da’vat etadi?
2.
Qanday qo‘shiqlar kenja alod kamolotida o‘ziga xos tarbiya rolini o‘ynaydi?
3.
«Mavsum va marosim», «Ramazon» qo‘shiqlari sizning vohangizda (Viloyat, tuman,
shahar) qanday aytiladi?
15-Mavzu: BOLALAR O‘YIN FOLKLORI.
QIZBOLALARNING HARAKATLI O‘YIN QO‘SHIQLARI
Reja:
1. Bolalar uchun mo‘ljallangan va bolalar tomonidan ijro etiladigan qo‘shiqlar.
2. Qizbolalarning harakatli o‘yin qo‘shiqlari.
3. Bolalar xalq og’zaki ijodining janr turlari va ijro usullari.
4. Bolalar uchun mo‘ljallangan va bolalar tomonidan ijro etiladigan qo‘shiqlar.
Darsning mazmuni
Xalq og‘zaki ijodi badiiy tafakkur taraqqiyotining barcha bosqichlarida yaratilgan eng ilg‘or
va hayotbahsh an’analarni o‘zida mujassamlashtirgan ma’naviy sarchashmasidir. Ana shu ma’naviy
161
merosning eng qadimiy qatlamiga xos qadriyatlar tizimida o‘zbek bolalar o‘yin folklori an’analari
alohida o‘rin tutadi.
Bolalar o‘yinlari shunchaki bo‘sh vaqtni ko‘ngilli o‘tkazish vositasi emas, balki yosh avlodni
jismoniy va ma’naviy jihatdan barkamol qilib tarbiyalashning samarali usullaridan biri hamdir.
Bobolarimiz o‘z farzandlarini umumbashariy tuyg‘ular, milliy qadriyatlarga sadoqat ruhida
tarbiyalash maqsadida folklor asa rlarini yuksak ma’naviy qadriyatidan samarali foydalanib
kelishgan.
O‘yinlar ham xalq ommasining ijodiy salohiyati natijasida yuzaga kelganligi, asrlar davomida
badiiy-estetik an’ana tarzida yashab kelayotganligi, turli-tuman variantlarda ommalashganligi, badiiy
so‘z (folklor) izchil tizim sifatida shakllangan harakat va ohang uzvlaridan tarkib topganligiga ko‘ra
mohiyatan xalq og‘zaki ijodi namunasi hisoblanadi.
Bolalar o‘yin folklori namunalari faqat o‘yin jarayonida ijro etiladi, shuning uchun ham u
o‘yinning tarkibiy qismi bo‘lib, shu o‘yin uchun zamin tayyorlaydi, yaxshi kayfiyat bag‘ishlaydi,
ishtirokchilar faoliyatini kuchaytiradi, qiziqarli harakatlarni yuzaga keltiradi. Bunday folklor
namunalari kichkintoylarni ijtimoiy kamol toptirish, ulardagi topqirlik, epchillik kabi hislatlarni
o‘stirishga katta yordam beradi. Eng muhimi, bolalarning ham jismoniy, ham ma’naviy kamolotida
bunday folklor asarlarining o‘rni benihoya.
O‘zbek bolalar o‘yin folklorining asosiy tarkibini o‘yin qo‘shiqlari tashkil etadi. Bolalar
qo‘shiqlarining ko‘plari yil fasllari bilan bog‘liq. «Boychechak», «Oftob chiqdi olamga», «Chittigul»,
«Laylak keldi, yoz bo‘ldi», «Qurbaqa», «Qaldirg‘och» kabi qo‘shiqlarni bolalar tom boshida,
dalalarda, qishloq ko‘chalarida aytishadi. Ular bahor kelishi, yomg‘ir yog‘ishi, quyoshning olamni
isitishi, ilk chechak, birinchi qor kabi fasl va tabiat hodisalari bilan bog‘liq. «Bu bog‘chada olicha»,
«Zuv-zuv borag‘on», «Chamandagul», «Oq sholi, ko‘k sholi» va boshqa qo‘shiqlar turli davrda
aytilaveradi. Ularda ovchilik, dehqonchilik, chorvachilik, hunar va san’at bilan bog‘liq mehnat
jarayonlari, kattalar hatti-harakatlariga taqlid aks etadi. O‘yinlar ham, qo‘shiqlar ham, bolalarning
aqliy va jismoniy kamolotiga etishiga yordam beradi, ularda zavq uyg‘otadi. O‘yinlar bolalar
folklorining murakkab turi bo‘lib, unda drama va musiqa unsurlari chatishib ketadi. O‘yinlarni kichik
yoshdagi bolalar «Choriy chambar», «Hakkalakam» kabi sanama o‘yinidan, katta bolalar «Qushim
boshi» degan topishmoqdan boshlaydi. Bolalar bog‘chalari, maktablardan o‘yindan keng
foydalaniladi. Bolalar folklori yosh avlodni intizomli, jasur, qat’iyatli, qiyinchiliklarni engishga,
o‘rtoqlariga yordam berishga tayyor bo‘lish singari yaxshi sifatlarga ega bo‘lib o‘sishlariga yordam
beradi. Uning ayrim namunalari maktab darsliklari va o‘qish kitoblariga kiritilgan.
O‘zbek bolalarining ko‘plab an’anaviy o‘yini, qo‘shiqlari bor. Odatda, bolalar o‘z o‘yinlarini
chek tashlash yoki sanamalar («Bir, ikki... o‘n olti», «Choriy chambar» va boshqalar), shuningdek,
«O‘rta qo‘l topish», «Guldur gup» va boshqalar yordamida boshlaydilar. O‘g‘il va qiz bolalar
o‘rtasida «To‘p», «To‘p tosh», «Chittigul» kabi o‘yinlar keng tarqalgan va o‘ziga xos qo‘shiqlari ham
bor. Bolalar o‘z davrasida ularni aytish orqali qo‘shiqchilik mahoratini namoyish etadilar, akalari,
kelinoyilari va boshqalarni tasvirlaydilar. Koptok o‘yinida aytiladigan qo‘shiq kaptokning er yoki
devorga urilishiga hamohang bo‘lib, u orqali yutuqlar soni hisoblanadi. Harakat va ovozning ritmik
birligi o‘ziga xos musiqiylik yaratib, bolaning o‘yin holatidagi kayfiyatini ifodalaydi. Unda ma’lum
tarixiy davr, bolalar o‘sayotgan sharoit, oilaviy muhit va bunga ularning munosabati, shuningdek
kayfiyat va kechinmalari yaqqol sezilib turadi.
Bolalar o‘rtasida keng tarqalgan, «Oq terakmi, ko‘k terak?», «Chuchvara qaynaydi», «Tepdim
sandiq ochildi», «Dumsiz tulki», «Quyonim, quyonim ne bo‘ldi?» kabi o‘yin va ularning qo‘shiqlari
O‘zbekistonning turli joylarida turlicha nomda uchrasa ham, mazmuni asosan bir xil. Bolalarning
o‘zaro muomala madaniyatining oshishi, kirishimlilik, dilkashlik kabi fazilatlarining shakllanishi,
shuningdek, ham jismoniy, ham ma’naviy o‘sishida bunday qo‘shiqlarning ahamiyati muhimdir.
O‘zbek bolalar o‘yin folklorining ayrim namunalarini ijro etishda o‘yinda ishtirok etayotgan
kichkintoylar muayyan predmet yoki narsalardan foydalanadilar. Masalan, o‘yin harakatlarida asosan
tosh, tayoq, yong‘oq, oshiq, suyak, danak, olma kabi predmetlardan foydalaniladi. Agar bu narsa-
predmetlar bo‘lmasa, o‘yin harakatlari bajarilmaydi. Xalq orasida bunday o‘yinlar predmetli o‘yinlar
deb nomladani. «Besh tosh», «Tosh otar», «Choyim-choyim», «Tosh olish», «Lappar», «Inoq», «Etti
162
tosh», «Dov to‘pi», «Biz tayyor», «Chilim pes», «Zuvullatar», «Jona», «Buqurma tayoq», «Yong‘oq
o‘yini» va boshqa o‘yinlar predmetli o‘yinlarning eng sarasi va qiziqarlisidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
