Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim vаzirligi sаmаrqаnd iqtisodiyot vа servis instituti «turizm» kаfedrаsi

EKOLOGIK TURIZMDA INNOVATSIYALARNING QO'LLANILISHI
Bugungi kunda O'zbekiston Respublikasining barcha hududlarida yuksak ilmiy-texnik salohiyat negizida barpo etilayotgan ichki va xalqaro bozor uchun raqobatbardosh vositalarni yaratish imkoniyatiga ega istiqbolli sohalarni rivojlantirish bosqichi kechmoqda. Natijada milliy innovatsion tizimning rivojini ta'minlash, uning xalqaro ilmiy-texnik tizimga integratsiyasini jadallashtirish imkoniyatlari kengaymoqda. Bu holat esa mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotini yangi innovatsion modelga o'tkazish uchun bevosita xizmat qiladi.
Shu bilan birga, zamonaviy iqtisodiyot sub'ektlarining faoliyati amaliyotga yangi va takomillashgan ishlab chiqarish vositalari, usullari joriy etilishini, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari minimallashtirilishini, ekologik me'yorlarga javob beradigan mahsulotlar yaratilishini, ularning iste'mol va sifat xususiyatlari doimiy ravishda oshirib borilishini taqozo etmoqda. Bunga esa faqatgina innovatsiyalarni qo'llash orqali erishish mumkin.
Bilamizki, Buxoro viloyatida yangi tematik turistik obyekt klasteri 2020 yil avgust oyida taqdirmot qilingan edi. Romitan tumanida joylashgan “Bukhara Desert Oasis & Spa” innovatsion ekoturizm klasteri, shubhasiz, hech bir sayyohni befarq qoldirmaydi.
Yillar davomida sahro bagʻrida olib borilgan zamonviy yo’llar yordamida olib borilgan saʼy-harakatlar natijasida yangi ekoturizm markazi tashkil etilib, uning loyihalari bosqichma-bosqich amalga oshirib kelinmoqda.
Turizmni rivojlantirish davlat qoʻmitasining maʼlumotlariga koʻra, bugunga kelib ushbu turizm klasteri 25 turdagi sifatli va noyob xizmatlarni mijozlarga taqdim etishni yoʻlga qoʻydi. Maskanda hozirgi kunda 50 nafardan ortiq ishchi-xodimlar faoliyat yuritayotgan boʻlib, kelgusida ular safini yana-da kengaytirish va shu orqali mahalliy aholini qoʻshimcha ish oʻrinlari bilan taʼminlash rejalashtirilgan.
“Bukhara Desert Oasis & Spa” majmuasi ayni paytda 500 nafar dam oluvchini oʻz bagʻriga sigʻdira oladi, lekin u yerda yana qoʻshimcha loyihalar ham bor. Rejaga koʻra, sahro bagʻridagi ertaknamo manzilning xizmatlar koʻlami bosqichma-bosqich kengaytirilib, ulkan tashabbuskorlik ishlari davom etmoqda.
«Boʻrontepa» tarixiy tepaligi yaqinida yangi turistik yoʻnalishlarini oʻzida mujassam etgan mazkur markaz Oʻzbekiston Prezidentining 2017-yil 19-maydagi “2017-2019-yillarda Buxoro shahri va Buxoro viloyatining turizm salohiyatini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi qaroriga muvofiq tashkil etilgan.
“Bukhara Desert Oasis & Spa” markazida qadimiy Varaxsha massivi, «Boʻrontepa» arxeologik yodgorligi, klaster hududi va Buxoro amiri Abdulahadxon chodiri boʻylab ekskursiya qilish, oʻtovda yashash, plyaj, massaj, yoʻltanlamas avtotransport vositalarida, kvadrotsiklda va tuyalarda qum barxanlari boʻylab sayohat, choʻl hayvonot bogʻi, ekologik bogʻ, innovatsion issiqxona, degustatsiya markazlariga tashrif, shuningdek milliy, qadimiy va Yevropa taomlari restorani, sahnalashtirilgan chiqishlar (Buxoro amiri qabuli), modalar namoyishi, konsert dasturi, yozgi kinoteatr, chilimxona, Suvenir doʻkoni va salqin ichimliklar bari kabi xizmatlar yoʻlga qoʻyilgan. 
Ekologik turizm dunyodagi eng faol rivojlanayotgan turizm yo'nalishlaridan biridir. Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi ushbu kontseptsiyaga quyidagi ta'rifni beradi: "Ekologik turizm – bu, tabiatni va madaniy diqqatga sazovor joylarni o'rganish va ulardan bahramand bo'lish uchun buzilmagan tabiiy hududlarga nisbatan atrof-muhitga mas'uliyat bilan sayohat qilish bo'lib, bu tabiatning rivojlanishiga hissa qo'shadi. Tabiatni muhofaza qilishni, atrof-muhitga zararsiz ta'sir ko'rsatishni, mahalliy aholining faol ijtimoiy-iqtisodiy ishtirokini va ularning ushbu faoliyatdan foyda olishini ta'minlaydi ".
Ilmiy tadqiqotlarda ekologik turizmning quyidagi asosiy turlari ajratiladi:
• ilmiy va ma’rifiy turistik dasturlar (ornitologik, botanika, landshaft-geografik, arxeologik va boshqa tadqiqotlar, ekologik konferensiyalar va seminarlar);

• 
  suv, piyoda sayohat, ot minish va boshqalar bo'lishi mumkin bo'lgan sarguzashtli turistik dasturlar;
  
• 
  talabalar amaliyoti doirasidagi ekologik sayohatlar (o'quv, kirish, ishlab chiqarish yoki diplom oldidan);
  
• 
  dam olish kunlari turlar (dam olish, ekskursiyalar) davomida ekologik maqsadlarda sayohatlar.
  

Sayyohlarning yangi segmentlarini jalb qilish uchun ekologik turlar tashkilotchilari ushbu turdagi turlarning sifatini oshirishga yordam beradigan turli xil yangiliklardan foydalanishga harakat qilmoqdalar. Shu bilan birga, innovatsiyalar har xil bo'lishi mumkin - yangilangan yoki o'zgartirilgan. Turistik mahsulot ham, ilgari ishlatilmagan mutlaqo yangi bo’lishi joiz.
Ekologik turizmda innovatsiyalarni qo‘llash variantlarini joylashtirish vositalari misolida ko‘rib chiqamiz. Mamlakatimizda bu hali ham yangi yo'nalish bo'lib, xorijda ekomehmonxonalar tobora ommalashib bormoqda. Ularning soni Shvetsiyada 100 dan ortiq, Norvegiyada 50 dan, Finlyandiyada 20 ga yaqin mavjud. Dunyodagi eng "yashil" mehmonxona - Crowne Plaza Copenhagen Towers 4* - Kopengagenda joylashgan. 85 metrli binoning fasadlari quyosh panellari bilan jihozlangan.
Mehmonxonaga ekomehmonxona unvoni berilishi uchun uning faoliyati bir qancha shartlarga javob berishi kerak. Mehmonxona xo‘jalik xizmatida birinchi navbatda chiqindilarni turlari bo‘yicha saralashni tashkil etishi, energiya va suvni tejash ishlarini olib borishi, zaharli yuvish vositalaridan foydalanmasligi joiz. Shuningdek, bunday mehmonxona xodimlarining vazifalari mehmonlarga atrof-muhitga g'amxo'rlik qilishlarini borasida tushuntirish ishlarini olib borishni o'z ichiga oladi.
Masalan, Novotel mehmonxonalar tarmog'i elektr energiyasidan tejamkor foydalanish uchun taymerlar, yorug'lik datchiklari va binolarda yoz va qishda optimal haroratni saqlash tizimidan foydalanadi, ular faqat kam energiya sarflaydigan muzlatgichlardan foydalanadilar va konferentsiya zallarida ular foydalanadilar. Kunduzi kranlarga o'rnatilgan Hansgrohe aeratorlari suvni 50% tejaydi.
Ekologik turlarni shakllantirishda innovatsiyalarni joriy etishning boshqa misollarini keltirish mumkin. Misol uchun, Portes du Soleil Fransiya-Shveytsariya chang'i mintaqasida joylashgan Le Gees kurortida qish mavsumida mehmonlar uchun ekotizimga yetkaziladigan zararni, birinchi navbatda, ekologik toza avtomobillarni joriy etish orqali kamaytirishga qaratilgan qator yangiliklar joriy etildi. Turistlarni dam olish vaqtida avtomobillardan kamroq foydalanishga undash, iloji bo‘lsa, ularni muqobil transport vositalari, masalan, lift, elektromobillar yoki avtobuslar bilan almashtirish. Ushbu kurortning diqqatga sazovor joylarining bir qismiga aylangan ekologik toza avtobuslar bir necha daqiqada mehmonlarni asosiy sayyohlik joylariga olib borishga tayyor, ular butun kurort markazida ishlaydi. Chiptalar har safar bir dollardan oshmaydi. Chiptalarning arzonligi sayyohlarni shaxsiy avtomobillardan ko‘ra jamoat transportidan foydalanishga undaydi. Bundan tashqari, liftlar uchun kassada har kimga bepul cho'ntak turi kuldonlar beriladi. Ushbu yangilik asosidagi g'oya chang'ichilarni axlat tashlamaslikka chaqirishdir.
Demak, “ekologik turizm” yo‘nalishi bo‘yicha turlarni shakllantirishda yuqoridagi yangiliklarning joriy etilishi turizmning ushbu turini rivojlantirishga xizmat qilishi o‘z-o‘zidan ayon. Bundan tashqari, turizmning ushbu turi ilgari turistik industriya bilan shug'ullanmagan hududlarda, masalan, dengiz, ko'llar va boshqalar kabi an'anaviy talabga ega qiziqarli namoyish ob'ektlari yoki resurslarning etishmasligi tufayli rivojlanishi mumkin. Ekologik turizmning rivojlanishi mahalliy aholining oʻz-oʻzini ish bilan taʼminlash, ularning turmush darajasini oshirish imkonini beradi.
Turizm - bu sanoat bo'lib, uning tarkibiy qismlari tashrif buyuruvchilar tomonidan xizmatlar yoki tovarlarni iste'mol qilish vaqtida aniqlanadi. Tashrifchi ko'plab yetkazib beruvchilar tomonidan ishlab chiqarilgan xizmatlarning butun to'plamini iste'mol qiladi. Biroq, iste'molchiga qo'shimcha xizmatlar yoki xizmatlar paketi kerak bo'lganda, ular ma'lum darajada hamkorlik qilishga majbur bo'ladi. Shu sababli, raqobat va yetkazib beruvchilarning hamkorligi o'rtasida yangi turizm tuzilmalari shakllanadi. Ko’rinadiki, raqobatchilar o’rtasida bir-birlaridan o’zish maqsadida ham innovatsiyalardan foydalanishga majbur qiladi.
An’anaviy turizm o‘rniga innovatsion, ixtisoslashgan, buyurtma asosida yaratilgan va tajribaga asoslangan yangi shakllar paydo bo‘lmoqda. Bundan tashqari, turistlarning xabardorligi bilan bog'liq bo'lgan turistik talabning rivojlanishi va shu bilan birga demografik o'zgarishlar segmentatsiyani va yangi turdagi turistik mahsulotlarni yaratishni tezlashtiradi.
Turizm innovatsiyasi bozorlarga yangi g'oyalar, xizmatlar va mahsulotlarni olib keladi. Innovatsiyalar nafaqat yangi marketing strategiyalarini qo'llash orqali turizm industriyasini turizmning o'zgaruvchan tabiatiga moslashtirishni o'z ichiga oladi, balki turizmni o'rab turgan muhit yangi va innovatsion xizmatlar, mahsulotlar va jarayonlarning paydo bo'lishi uchun qulaydir. Shuning uchun turizm innovatsiyasi doimiy, global va dinamik jarayon sifatida ko'rilishi kerak.
Turizmning tabiati va tuzilishi o‘zgarmoqda. Yangi texnologiyalar ta'tilni moslashuvchan va segmentlangan, ommaviy, standart taklif bilan raqobatbardosh tarzda tashkil etishga imkon beradi. “Ommaviy, standartlashtirilgan va zaruriy integratsiyalashgan” turizm o‘rnini sayyohlar talabidan kelib chiqqan holda tayyorlangan turizmning yangi turi egallaydi.
Yangi turizm amaliyoti demografik o'zgarishlar, turmush tarzi, mehnat va dam olish shakllari kabi omillar bilan o'zaro bog'liqdir. Ko'pgina mamlakatlarda aholi qarib bormoqda. Turistlarning katta avlodi (“uchinchi yosh”) turistik faoliyatning shakllanishida tobora ortib borayotgan rol o‘ynay boshlaydi. Qayd etilishicha, yoshi katta sayyohlar boshqa toifadagi sayohatchilarga qaraganda o‘rtacha ko‘proq pul sarflashadi. Bu ham turizm bozorida innovatsiyalarga olib keladi.
Turistik bozor maydonida doimiy ravishda nostandart sayohat tajribasini izlayotgan turistlarning o'zlari tashabbusi bilan sezilarli o'zgarishlar ro'y bermoqda. Iste'molchilarning xabardorligi o'sib borayotgan sayyohlik korxonalarini atrof-muhit haqidagi shaxsiy tasavvurlari asosida innovatsiyalar va takomillashtirishga undaydi. Faoliyatning ushbu sohasida innovatsiyalarni asos qilib olish mumkin bo'lgan mahsulotlarning aksariyati ekologik va sarguzasht (ekstremal) turizm kabi bozor maydonida o'ziga xos bo'shliqlarga ega.
Sayyohlik kompaniyalari har doim yangi texnologiyalarni, jumladan, global distribyutor tizimlarni joriy etishning faol tarafdorlari bo'lib kelgan. Telekommunikatsiya, tarmoq yaratish, ma'lumotlar bazasini yaratish va qayta ishlash, elektron marketing sohasidagi so'nggi yutuqlar turizm biznesi uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda va an'anaviy biznes modellariga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Shuning uchun turizmdagi o'zgarishlar va innovatsiyalarning asosiy yo'nalishi axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish bilan bog'liq.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sayyohlik mahsulotlariga qo‘shiladi va zanjirlar va klasterlar rivojlanishiga yordam beradi. Axborot texnologiyalari turizm uchun ahamiyatli boʻlgan barcha makonni qamrab oladi (yoʻnalishlar, turar joy, transport, paketli turlar va xizmatlar toʻgʻrisidagi maʼlumotlar) va bunday xizmatlar mavjudligini faol nazorat qiladi.
AKT ning keng miqyosda rivojlanishi sayyohlik agentliklari, turoperatorlar, konferentsiya tashkilotchilari, savdo agentlari va boshqalarning turizmdagi rolini o'zgartirmoqda. bu mahsulotlar sotish va daromadning o'sishiga ta'sir qiladi. Boshqa tomondan, eng yangi axborot texnologiyalaridan keng foydalanish ishlab chiqaruvchilar (mehmonxonalar, aviatashuvchilar) va iste'molchilar o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqalarni o'rnatishga yordam beradi. Iste'molchilar sayohat tajribasini tayyorlash uchun AKTdan tobora ko'proq foydalanmoqda. Ular ixtisoslashgan va tayyor mahsulotlarni izlaydilar va xizmat ko'rsatuvchi provayderlar bilan bevosita muloqot qilishni xohlashadi. Turizm industriyasi uchun bu operatsion xarajatlarning kamayishiga, pul resurslarini uyushmagan bozorga chiqarish jarayoniga olib kelishi mumkin. Natijada, sayyohlik kompaniyalari raqobatbardoshligini oshirish uchun muqarrar ravishda innovatsion usullarni qo'llashlari kerak. Turizm sanoatida AKTdan foydalanish muqarrar ravishda an'anaviy vositachilikni qisqartirish jarayoniga olib keladi va sanoatni qayta qurish va innovatsiyalarga hissa qo'shadi. Turizm sohasida eng yangi texnologiyalarning joriy etilishi turistik axborot tizimlari, elektron turizm va elektron sayohat (E-Travel) kabi yangi tushunchalarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Elektron Turizm nima o’zi?
Elektron turizm – bu, to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotish, oxirgi foydalanuvchi tomonidan xizmatlar uchun qulay to‘lovni amalga oshirish, ishlab chiqaruvchi, sayyohlik agentliklari va sotuvchilar o‘rtasida biznesni rivojlantirish imkonini beruvchi platforma bo‘lgan onlayn xizmatdir.
Elektron turizm – bu, sayohat yangiliklari, ma'lumotlar va sayohatni rejalashtirishda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan masalalar bo'yicha maslahatlarni o'z ichiga olgan onlayn xizmatdir. Shu o’rinda aytib o’tish joizki, ko‘pgina mamlakatlarda elektron turizm va elektron sayohat o‘rtasida farq yo‘q – bu ikki xizmat ba’zan bir-birini ko‘p jihatdan ko‘chiradi.
Turizm axborot tizimlari (TАS) elektron turizm va elektron sayohat bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarga xizmat ko‘rsatuvchi va axborot bilan ta’minlovchi yangi biznes modelidir. Ushbu manbalardan olingan ma'lumotlar sayohatni rejalashtirish, narxlarni taqqoslash va dinamik turlar bo'yicha turli vazifalar uchun boshlang'ich nuqta bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Ekskursiyaning dinamik rejasi yoki dinamik tur paketi real vaqt rejimida xizmatlarni sotuvchi iste'molchi yoki agentning iltimosiga ko'ra sayohat komponentlarining turli kombinatsiyalarini, shu jumladan xizmatlarning barcha paketi uchun yagona narx bilan tuzishga imkon beradi. sayohat. Dinamik muammolarni hal qilish jarayonida olingan yangi ma'lumotlar mijozning sayohat dasturiga ma'lum xizmatlarni kiritish haqidagi qarorini sezilarli darajada o'zgartirishi mumkin. Dinamik turni rejalashtirish tamoyillaridan foydalangan holda, sayohatchilar o'zlarining parvozlar, avtoulovlarni ijaraga olish, mehmonxonalar va bo'sh vaqtni tashkil etishga bo'lgan afzalliklarini birlashtirib, buyurtma qilingan xizmatlarning barcha paketi uchun bir martalik to'lovni to'lashlari mumkin. Xaridor o'z afzalliklari to'plamini aniqlab berishi mumkin. Masalan, turist Rimda besh kunlik qolishni tashkil qilishni so'rasa, funktsional tizim real vaqt rejimida aviachiptalar, avtoulovlarni ijaraga olish shartlari va bo'sh vaqtni tashkil qilish imkoniyati kabi komponentlarni topish uchun ma'lumot manbalariga kirish va so'rovlarni taqdim etadi. Bu esa mijozni qoniqtiradi.
Buyurtma asosida tayyorlangan paketli turlarni yaratish imkoniyati bir paketda birlashtirilgan xizmatlarni sotishda doimiy o'sish tendentsiyasining paydo bo'lishiga olib keldi. 2004 yilda dinamik paketli tur texnologiyasidan foydalangan onlayn xaridorlarning ulushi allaqachon 33% ga yetdi. Shu bilan birga, oldindan tayyorlangan paketli turlarni sotib olgan onlayn sayohat iste'molchilari soni 13 foizga kamaydi.
Innovatsion tadqiqotlar o'sish va mahsuldorlikning oshishini biznes tsiklining uzoq to'lqinlari bilan bog'laydi. Ushbu to'lqinlar asosiy innovatsiyalar deb ataladigan narsalar bilan bog'liq bo'lib, ular sezilarli o'zgarishlarga olib keladi va turizm faoliyatida keng qo'llaniladigan ko'plab amaliy innovatsiyalarni olib keladi.
Ta’kidlash joizki, innovatsion sikllarning turizm rivojlanishiga ta’siri uzoq vaqt davomida e’tibordan chetda qolgan. An'anaviy turizm mamlakatlari so'nggi 50 yil davomida ortib borayotgan turistik talabni qondirish uchun sanoat usullarini ishlab chiqishga sarfladilar. Davlatlar tomonidan turizmni rivojlantirish bo'yicha ko'rilgan chora-tadbirlar uzoq muddatda omon qolish ehtimoli umidsiz bo'lgan tuzilmalarni saqlab qolishga yordam berdi. Shuning uchun ular turistik talabning xalqarolashuvi va yangi raqobatbardosh mintaqalarning paydo bo'lishi bilan ehtiyot bo'lishdi.
Turizm innovatsiyasi endi oldinga ulkan sakrash masalasi emas. Innovatsiyalar ko'pincha bosqichma-bosqich rivojlanishga olib keladigan bir qator kichik qadamlardan iborat bo'lib, qayta aloqa jarayonidir. Bitta yangilik muqarrar ravishda boshqasiga olib keladi.
Yetakchi sayyohlik kompaniyalarida innovatsiyalar odatiy holdir. Endi tasodif yoki to'satdan daho degan savol yo'q - innovatsiyalar korxona tomonidan dasturlashtirilgan va korporativ resurslarni taqsimlash bo'yicha qarorlarning standart qismidir. Kompaniyalar tadqiqot va ishlanmalar uchun umumiy byudjetining muhim qismini ajratadilar. Ishonchliligi uchun, bozordagi kutilmagan yangiliklardan qo'rqmasliklari uchun, zamonaviy kompaniyalar innovatsiyalarni kundalik rejalashtirishning bir qismiga aylantirdilar. Innovatsiyalar prognoz qilinadigan va boshqariladigan byurokratik jarayonga aylanib bormoqda, bu hozirda ishlab chiqarishning ob'ektiv qo'shimcha omili hisoblanadi.