O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

Nazorat savollari
1. Rangli metallarning temir-tersak va chiqindilarini xalq xo‘jaligida klassifi- 
katsiyalanishini tushuntirib bering? 
2.Ikkilamchi xom ashyo deyilganda nima tushuniladi va qanday ko‘rinishlarda 
bo‘ladi? 
9.5. Qora va rangli metall temir-tersak va chiqindilarini klassifikatsiyasi 
Ikkilamchi qora metallar - qora metallar metallurgiyasining asosiy xom 
ashyosi hisoblanadi. Har qaysi turdagi metallurgik agregatlarga (marten pechi, 
elektropo‘lat eritish pechi, domna pech) alohida nav va sinflardagi temir-tersak va 
ularni chiqindilari talab qilinadi. Shuning uchun ikkilamchi qora metallar 
klassifikatsiyalanadi. 

---

265 
Ikkilamchi qora metallarni sinflarga, kategoriyalarga, turlarga, guruhlarga 
klassifikatsiyalashda kimyoviy tarkibi, sifati, o‘lchamlari hisobga olinadi. Hamma 
qora metallarning temir-tersaklari va ularning chiqindilari ikkita sinf, ikkita 
kategoriya, yigirma sakkiz tur va oltmish etti guruhga bo‘linadi. Qora metall temir-
tersaklari va ularni chiqindilari sinf bo‘yicha po‘latli va cho‘yanli temir-tersak va 
ularni chiqindilarga bo‘linadi. Po‘latli temir-tersak va chiqindilarga po‘lat eritish 
agregatlari uchun mo‘ljallangan uglerodli (tarkibida uglerod miqdori 2 foizgacha 
bo‘lgan) qora metallarni temir-tersaklari va chiqindilari kiradi. 
Cho‘yanli temir-tersak va chiqindilariga vagranka uchun mo‘ljallangan, 
uglerodni miqdori 2 foizdan ko‘p bo‘lgan, qora metallarni temir-tersaklari va ularni 
chiqindilari kiradi. Bu ikki sinfga ham kirmaydigan, ya’ni bu sinflardan tashqari 
temir-tersak chiqindilar bor. Bular domna pech qo‘shilmalari, prokat ishlab 
chiqarishidagi va temirchilikdagi metall kuyindilari, svarka shlaklari kiradi. 
Legirlovchi element miqdoriga ko‘ra, bu sinflar quyidagi ikkita kategoriyaga 
bo‘linadi: A - legirlanmagan uglerodli; B - legirlangan . 
Marganets miqdori po‘latli temir-tersaklarda 1 foizgacha, cho‘yanli temir-
tersaklarda 2 foizgacha bo‘lsa, kremniy miqdori po‘latli temir-tersaklarda 0,8 foiz, 
cho‘yanli temir-tersaklarda 4 foizgacha bo‘lsa, fosfor miqdori cho‘yanli temir-
tersaklarda 1,5 foizgacha bo‘lsa, legirlanmagan hisoblanadi. Qolgan elementlarni 
har qanday miqdorida temir-tersak legirlangan hisoblanadi.