O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

8.6. Marten pechlar ishining texnik - iqtisodiy ko’rsatkichlari va ularni 
oshirish yo’llari 
Marten pechlarining ish unumi pech tagligining har bir kvadrat metr 
yuzasidan bir sutkada olingan po’lat va uni olishga sarflangan shartli yoqilg’i 
miqdori bilan belgilanadi. Hozirgi vaqtda pech tubining har bir m
2
yuzasidan bir 
sutkada o’rtacha 8 - 12 t gacha olinib, har bir tonna po’lat uchun 80 - 100 kg gacha 
shartli yoqilg’i sarflanadi. Marten pechlarida har xil tarkibli shixta materiallaridan 
turli markali uglerodli, kam va o’rtacha legirlangan po’latlar olinishi uning 
afzalligi, jarayonni uzoq vaqt davom etishi (8 - 10 soat) va yoqilg’ining ko’p 
sarflanishi esa kamchiligi hisoblanadi. 
Pechlarning ish unumini oshirish maqsadida shixta materiallarni 
suyultirishga 
yaxshilab 
tayyorlash, 
ularni 
pechga 
yuklashni 
mehanizatsiyalashtirish, jarayonini avtomatik boshqarish, ayniqsa tabiiy gaz va 
kisloroddan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, 
pechga haydalayotgan havoning 30% kislorodga to’yintirilsa, jarayonning 
tezlashishi hisobiga ish unumi 20% ga ortib, yoqilg’i sarfi 10 - 15% ga kamayadi. 
Keyingi yillarda yuqori sifatli arzonrok po’latlar olishda kombinirlangan, 
ya’ni avval po’lat asosli pechda olinib, keyin esa uni kislotali pechda qayta ishlash 
usullarini qo’llash yaxshi samara bermoqda. 
9-BOB. IKKILAMCHI METALLURGIYA TO’G’RISIDA UMUMIY 
TUSHUNCHALAR
9.1. Ikkilamchi metallurgiva va amortizasion materiallar 
Har yili respublika konlaridan taxminan 5,5 milliard dollarlik miqdorda 
foydali qazilmalar olinmoqda va ular yoniga 6,0 – 7,0 milliard dollarlik yangi 
zahiralar qo‘shilmoqda.

---

257 
Shu bilan birgalikda xalq xo‘jaligining turli sohalarida, har qanday 
tashkilotlarda, ishlab chiqarish korxonalarida qora va rangli metallarni ishlab 
chiqarilishi, iste’mol qilinishi natijasida qirindi, qirqim, skrap, kuyindi va boshqa 
ko‘rinishlarda metallarni temir-tersaklari, chiqindilari hosil bo‘ladi. 
Metallar mashina, uskuna, moslama, asbob va boshqa shakllarida fizik va 
ma’naviy eskirish natijasida o‘z ishlash muddatini tugatadi va amartizatsion temir-
tersak, chiqindilarga (eski mashinalarga, eskirgan asbob-uskunalarga, yaroqsiz uy 
jihozlariga, predmetlarga) aylanadi (9.1-rasm). 
Bu 
temir-tersak 
va 
ularni 
chiqindilarini yaroqli holga keltirish 
ikkilamchi 
metallurgiyani 
vazifasi
hisoblanadi. Metall chiqitlari va temir-
tersaklarini qayta eritish va qayta ishlab 
metall 
olish 
jarayonlari 
majmuasi 
ikkilamchi metallurgiya deyiladi. 
Tabiiy xom-ashyoning kamayib 
borishi sababli, ikkilamchi metallurgiya-
ning ahamiyati tobora oshib bormoqda. 
XX asrda olinadigan metallarning yarmi 
ikkilamchi metallurgiyaning mahsuloti 
bo‘ldi. 
9.1-rasm. Metal chiqindilari va temir-
tersaklar 
Hozirgi kunda ikkilamchi metallurgiya keng qamrovli ishlab chiqarish 
sohalaridan hisoblanib, jami ishlab chiqarilayotgan rangli metallarni 30 % qora 
metallarni 70-80 % tashkil qilmoqda.
Xom ashyoni ishlab chiqarish, boyitish va metallurgik qayta ishlash bilan 
metall temir – tersaklari va chiqindilaridan metall olish solishtirishganda bir 
qancha afzallik ko‘zga tashlanadi. Bu afzalliklarni asosiylari quyidagilarini tashkil 
qiladi: 

---

258 
1) nisbatan kam kapital quyilmalar talab qiladi; 
2) qayta ishlash texnologiyasini yuqoriligi; 
3) energiyani sezilarni darajada kam sarf bo‘lishi; 
4) qayta tiklanmaydigan mineral xom ashyo resurslaridan foydalanish 
kamayadi; 
5) atrof muhitga zarari kamayadi. 
Ikkilamchi metallar ishlab chiqarishda materiallarga, elektr energiyaga, 
yoqilg‘iga ketgan sarf-xarajatlar birlamchi metall ishlab chiqarishga qaraganda 
ancha kam sarf bo‘ladi. Masalan, elektr energiyani sarfi birlamchi mis ishlab 
chiqarishda 6,2; ruh ishlab chiqarishda 3,6; alyuminiy ishlab chiqarishda 19,5; 
nikel ishlab chiqarishda 9,3; qo‘rg‘oshin ishlab chiqarishda 2,3 marta ikkilamchi 
metall ishlab chiqarganga qaraganda ko‘p bo‘ladi. 
Hozirgi kunda muddatini o‘tagan mashina, mexanizmlar, uskunalar, metall 
konstruksiyalar juda ko‘p yig‘ilib qolganki bularni yo‘qotishni birdan-bir yo‘li 
ikkilamchi metallurgiyadir. Metall ajratib olish iqtisodiy jihatdan o‘zini 
oqlamayotganligi, transport xarajatlarining qimmatligi ikkilamchi metallurgiyaning 
rivojlanishiga turtki berdi. 
Hozirgi konlardagi metall miqdorini kamayib ketganligi uchun ko‘pgina 
konlar yaroqsiz deb topilib, ishlab chiqarishdan olib tashlandi. Bunday konlarga 
Uchkuloch, Kauldi, Qo‘rg‘oshinkon va boshqalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. 
Bundan ko‘rinib turibdiki kelajakda ikkilamchi metallurgiyani rivojlantirish, 
muddatini o‘tagan mashina-mexanizmlarni qaytadan metall holiga keltirish, buning 
uchun metall chiqitlari va temir-tersaklarini isrof qilmaslik kerak. Metall 
konstruksiyalar, mashina-mexanizmlarni ishlash muddati 25 yil, mana shu 25 yil 
ichida bu konstruksiya, mashina-mexanizmlarni 25 foizi ishdan chiqadi. Bu 
korroziya, chang, nam ta’sirida emirilishi natijasida yuz beradi. Bu chiqitlar va 
temir-tersaklar ochiq joyda qolib ketishi natijasida yaroqsiz holga kelishi mumkin.