O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

Konvertorda kechadigan jarayonlar.
Suyuq metall sathiga haydalayotgan 
kislorodning bir qismi metallga o‘tib, qolgani vanna sirtiga tarqaladi. Unga o‘tgan 
qismi metallni shiddatli aralashtirib oksidlay boshlaydi.
Bunda kislorod avvalo temir 
bilan reaksiyaga kiradi: 
[Fe] + 1/20
2
-»[FeO] +Q 
Hali metall temperaturasi pastroqdigi sababli oksidlanganda issiqlik ajratuvchi 
elementlar metalldagi [FeO] kislorod bilan oksidlanadi. 
[2FeO] + [Si] -» (SiO
2
) + [2Fe] +Q 
[5FeO] + [2R] -» (R
2
0
5
) + [5Fe] + Q 
[FeO] + [Mp] -(MpO) + [Fe] + Q 
Hosil bo‘layotgan oksidlar esa o‘zaro birikib shlak hosil etadi: 
(MnO) + (SiO
2
) = (MnO • SiO
2
) 
[FeO] + (SiO
2
) = (FeO-SiO
2
) 
(R
2
O
5
) + [ZFeO] = (FeO)
3
• R
2
O
5
Ko‘pincha yuqoridagi reaksiyalarni tezlatish maqsadida pechga ma’lum miqdorda 
temir ruda kiritiladi yoki furma orqali haydaluvchi kislorod miqdori oshiriladi. 
Pechdagi temperatura (1700°C) ko‘tarilganda uglerodning shiddatli oksidlanishi va 
temirning qaytarilishi boradi: 
[FeO] + [S] -» SO + [Fe] - Q 
Pufak tarzida ajralayotgan gaz (SO) metall vannani aralashtirib tarkibi va 
temperaturasi tekislanishi bilan zararli gazlar (N
2
, H
2
, O
2
) dan va nemetall 

---

252 
materiallardan deyarli tozalanadi. Shuni ta’kidlash joizki, bir-biri bilan kontaktda bo‘lib, 
uzaro aralashmaydigan 
suyuq fazalar 
(metall va shlak) va ularda erigan birikmalar, 
jumladan, FeO ayni temperatura sharoitida har ikkala suyuqlikda ma’lum nisbatda 
taqsimlanadi. Bunda uning taqsimlanishi ayni temperaturada konstant bo‘ladi: 
=
ℎ
=
Jarayon davrida shlak tarkibida FeO miqdori o‘zgarsa, metall vannada ham FeO 
miqdori o‘zgaradi. FeO ning metalldagi Si, Mp, R lar bilan reaksiyaga kirishi haqida 
yuqorida qayd etilgan edi. Fosfor angidridi (P
2
O
5
) lam FeO singari shlakda va metallda 
erib taqsimlanadi: 
T= P
2
O
5 shlakda=sosh1
Yuqori temperatura sharoitida shlakdagi fosfor angidriddan R uglerod bilan 
qaytarilib metallga utishi mumkin. Shu boisdan bu zararli elementni shlakda saklash 
uchun vannaga ma’lum miqdorda yana ohaktosh kiritiladi. Bunda R
2
O
5
bilan ohak 
birikib metallda erimaydigan birikma hosil etib shlakka o‘tadi: 
(FeO)
3
• P
2
O
5
+ 4CaO = (CaO)
4
• P
2
O
5
+ 3FeO + O 
Metallda erigan [FeS] ning deyarli ko‘p qismi esa shlakdagi (CaO) bilan reaksiyaga 
kirib (CaS) tarzida shlakka o‘tadi: 
[FeS] + (CaO) = (CaS) + [FeO] + Q 
Demak, shlakda SaO qancha ko‘p bo‘lib, FeO kam bo‘lsa, po‘lat zararli R va S 
elementlardan shuncha yaxshiroq tozalanadi. Konvertorga kislorod haydashni 
tuxtatish vaqtini konvertordagi po‘latdan namuna olib, tarkibi ekspress laboratoriyada 
kuzatish orqali aniqlanadi. Namuna olish uchun konvertorga kislorod haydash 
to‘xtatilib konvertor zarur burchakka buriladi. Agar bunda S miqdori ko‘p bo‘lsa, 
yana ma’lum vaqt kislorod haydaladi. S mikdori kutilganidan kamroq.bo‘lganda 
po‘latni kovshga chiqarishda ferrosplav kiritilishi bilan FeO dan Fe qaytarilib, 
uglerodga to‘yintiriladi. Odatda 250 t li konvertorda yiliga 1200 ming tonna po‘lat 
olinadi. Konvertorlarning ish unumini oshirib, sifatli po‘latlar olishda katga hajmli 
(450 – 500 t), o‘qi atrofida aylanadigan konvertorlardan foydalanish, haydaladigan 

---

253 
kislorodning bosimini oshirish hamda jarayonni boshqarishda avtomatik 
tizimlardan foydalanish katta samara beradi.